Rrjedha rrjedhė shqip -KLUBI I ARTISTĖVE DHE GAZETARĖVE ' RRJEDHA ' ARTISTS AND JOURNALISTS CLUB "RRJEDHA' rrjedha_nr@yahoo.com Rr./st. Arbėria- Elena Gjika. Nr. 64/A Gjilan Kosova -Tel: +377(0)44 125 733

• Design Web Site
• Games
• Photos
• Video

II>Pjesa II

*

Fillimisht ata e pyesin nëse kishte për t'iu rrëfyer atyre ndonjë fjalë të urtë, fabullë, proverb ose kash e lashe.                                               Mbase ngushtohet para atyre burave tu tregojë përrallën, iu tha atyre se, do t'i mbledh fëmijët e mëhallës që tu tregoi përralllën në një kënd të odës së tij dhe nëse ata do të kishin guxonin ta shkruanin e publikonin në kohën e monizimit.

Pasiqë mbledh fëmjët për rreth tij, nis tu tregoi përrallën "Dhelpra dhe Gaforrja", më zë të lartë që ta dëgjonin gjithë oda, edhe studuesit në divanhane e dëgjonin. Ishin pas kanën njehërë dhelpra dhe gaforrja në miqësi për ta punuar Arën në fund të guri të madh. Dhelpar i tha gaforës së do ta mbante gurin që mos të biente dhe ajo do ta punonte arën. Gaforrës nuk i erdhi as tash mirë që nisi me këto kushte punën, por prapëseprapë, iu desht të pranonte deri sa e mbolli bereqetin, edhe e korri dhe e grumbulloi në një strumbullar për ta ndarë me ortakun e vetë Dhelprën. Nis të zihen zënkat mes tyre se si ta ndanin grumbullin e hedhur të grurit, dhe prapë dhelpar i qetë rabush që ta caktonin një pikë prëj nga të niseshin me vrap për të arritur deri të strumbllari i bereqetit. Dhe, ai që arrin i pari do ta merrte bereqetin.

Prapë gaforrja karshi dhelprës do të humbte, deri sa më në fund i shkrepi në mendje që posa që të nisen me gërshërët e saj ti ngjitej për bisht dhelprës besë prerë. Dhelpra kurr ariti fare afër grubullit e shkundi bishtin për ta hedhur pa ditur gafoorën në majë të grumbullit. Atëherë kthehet mbrapa dhe fletë vetëmeveti:"Athua sa larg ka mbetur gaforrja dhe kur do të arrijë,...". Iu përgjegj gaforrja nga Maja e grumbullit:" Unë kam mbrri këtu kaherë, por të pres ty". Dhe, berqeti i mbeti gaforrës... Nëse doni shkruan:" Njëri nga ata që ishte pranë i tha troq se këtë nuk mund ta shkruani sepse prek pushtetin... tregon ndonjë tjetër".Plaku Koka, i tha se nuk dinte tjera farë soji( përralla).

Grupi i etnologëve në krye me Çetën deri sa po kthehej prej , udha i binte të vinte nëpër fshatin tjetër që kalonte mes përmes arave që i punonin llocarët. Njëri prej tyre, kishte pas qenë duke levruar në arën e tij, ishte pas ndalur nën një dardhë dhe në brazdë mesi i qetësonte një fëmijë qetë të lidhur me zgjedhë dhe permendë.

U ndal dhe i pyeti disa kalomtar se:

Çka po bënte ky njeri aty?

Ata i treguan se është lidhur në namaz për tu falur për Zotin.

Pas tyre sa po ngjitej shpatit, i vetmi mësues i mësimit klasor Shefa, për bri shtëpisë së Musafit, me disa nxënës të tij, soditi për rreth tij mos po e hetonte njeri. Kur u sigurua se nuk e shihte askush, lëshoi shikimin drejt Kullës së bacës Het e cila kishte shërbyer si shkollë fillore. Ai, po i vëzhgonte dritaret gjysmë të thyera prej nga merrte dritë shtëpia e mësuesit të parë, Musafit.

- Vëni re dritaret, u tha nxënësve të vetë,- duke ua bërë me dorë kah shtëpia për karshi tyre mu aty pran udhës së kronit dhe gurinës, se si përpara i kanë bërë me dollap e frëngji, ku prej katit të parë mund të shihej gjithë ajo anë. Ato dritare ishin të vetmet që shiheshin nga shpati thikë përpjetë, i Gunishtes.

Sa arritën afër asaj kulle, panë edhe kasollen, ku ishte e vendosur oda e familjes së Musafit. U sollën në anën e djathtë, prapa kullës, nga pjesa lindore, pranë arrës së koshit të kallamboqit. Aty ishte vendi ku i mbante të fshehura librat, fletorët dhe armët e tij, Musafi. Prej aty kaluan pastaj në odë, ku shumë kohë, Musafi kishte kaluar duke lexuar e ushtruar me pishën ndezur deri pa zbardh dita. Para mëngjesit, pa i bërë kujt derman, i fuste nën trapin te arra e koshit, se po t’i gjenin apo hetonin hafija, të cilët po bënin kërdi pas cubave të rebeluar të malit që kishin mbetur nëpër shpella të gurit, do të zbulohej i vetmo jatak që kishte mbetur ende. Atje e kishte të strukur babën, axhën dhe vëllain e madh, të tjerët bënin jetën e të dënuarve në shtëpitë kulla të kthyera në burgje.

Mësuesi, Shefa, iu lexonte një nekrolog, nxënësve: Mësuesi Musafi kishte lindur këtu në këtë shtëpi në çerekun e parë të shekullit të kaluar, kur edhe atëherë, tinëzisht u kishin hyrë si pyka në trungun e njomë të trupit të gjymtuar në gjeografinë e Arbrit, projekti i agrarit. Jeta e atij mësuesi të kujton një pjesë të jetës së atit të tij.

Babait të tij i kishte shkuar jeta në luftëra duke u përballur me trupat e armatës së tretë serbe, deri sa po e lëshonin në juglindje vendin e pushtuar asqeria turke, në Majën e Kikës etj.. Ai, qysh si i ri, ndjente mbi supe pushtimin e sundimin e ri, dhe më shumë bëri jetë kaçaku, se sa qëndroi në shtëpi.

Iu kujtua sesi "i ra" pushkë shoqit dhe vëllait të gjakut e të pushkës, Qases, deri sa iu kishte mbuluar me gjak fytyra dhe nuk e dinte as vetë, ku po i vriste pushka.

I kujtohej vrasja që bëri te Fërkemi i kalit, për t’ia marr hakun rrogëtarit, Metës së shkret, i cili u vra deri sa kthehej nga arrat, te kroi i lagjes. Ai la gruan dhe vajzën, të cilat, Hali i mori në shtëpi për veti dhe për djalë.

-Fat i zi,- kishte mallkuar Musafi, sepse nuk do t’i rikthehej më morti.

Çereku i dytë, pas Luftës së dytë botërore, Heta me të vëllain dhe djalin e madh dergjen në burgje. Më vonë vetëm djali arrin të lirohet nga burgu.

Mësuesi, në mendjen e tij kishte edhe ngjarjet historike. I kujtohet se si arriti t’i bashkohet një batalioni të armatës shqiptare, në dimrin e madh, para se të kapitullon nazistët, deri sa po kalonte aty pari. Musafi, si një trembëdhjetë vjeçar në një mënyrë jo të zakonshme ishte lidhur me ta, pasi që në një gjuajtje me armë, te kroi i përroit, nuk e kishte gabuar shenjën. Musafit i miklonin këmbët duke pritur komandant Haxhiun, për të marrë lejen e tij, që ta provonte edhe ai. Me të parën ndau rrasën e gurit në thërrmija, dhe pasi që luftëtarët e trimëruan për një sukses në shenjëtari aty për aty, kërkoi që t’i bashkohet, nëse mundë ta lejonin ata dhe familja e tij, për të vazhduar shkollimin dhe stërvitjet në përfitimin e shkathtësive ushtarake.

Atë ditë Musafi mori pëlqimin, por më parë duhej ta kryente shkollimin si kusht i parë për ta ndihmuar vendin e lënë në duart e të huajve. Duke u ndarë prej tyre mori edhe përshëndetjet për mësuesit shqiptar të cilët ishin tërhequr në kryeqytet.

Me të arritur në kryeqytetin e vendit, studioi tre vjet e gjysmë në gjimnaz. Në stërvitjet për shenjëtari nderohet me medalje të artë si përfaqësues i vendit në garat ballkanike. Ai, me të mbaruar shkollimin, me një dekret emërohet mësues i parë në vendlindjen e tij në Rem.

Në qershorin e parë të fillimit të gjysmës së dytë të shekullit të kaluar, dy oficerë të lartë të UDB-së e ndjekin hap pas hapi. Ardhjen e UDB-së në fshat e parandiente mësuesi si kob i rikthyer nga ajo ditë që kishte përcjellë për në burg, babanë, axhën dhe vëllain. Kah gjysma e atij muaji i trokasin në derën e banesës së tij në Rem.

Para se të kthehej mësuesi nga një mbledhje e fshatit, ku kërkohej që ta dorëzonin njeriun e fundit të ilegales, Has Aline, Lila dhe Oja, futen të paftuar në banesën e tij, kinse për ta kaluar natën, por qëllimi i tyre, ishte që ta dëbojnë atë për tej bjeshkëve.

- Oja, i tha:

- Ikë, ose ulu nën këmbët tona!

Mësuesi kërkoi me ngulmë ta lëshonin banesën e tij, por ata as që lëvizën, duke kërkuar që t’ia sjellin edhe gruan për ti shërbyer ata. Këtë nuk mund ta përpijë, tha vetë me veti. Dhe, kërkoi ta lejonin të shkoi për të fjetur te shërbëtori i shkollës. Atje ai e kishte lënë një revole, Beret për ta ruajtur kokën.

-Nuk mundesh me dalë aq lehtë, se duam edhe kokën e kaçakut të fundit, i përsëriti Oja, për të satën herë.

- Unë, jam mësues, dhe nuk njoh njerëz të malit, ata që i njoh janë në burg, ia ktheu mësuesi sixhim, si breshëri fjalët

Dora e UDB-shit, e përgjaku, por nuk e nënshtroi.

- Lila, i dha leje të shkoj. Por me kusht që të kthehet nesër, për të vazhduar me trajtimin e rastit të tij.

-Dhe njëherë mësuesi kërkoi t’ia lirojnë banesën me arsyetim se është e pamjaftueshme për të bujtur aty, por, ata edhe më tutje u sollën shumë brutalisht me te,- tregonte axha Meta, në odën e tij.

-Kjo banesë paguhet nga parat e shtetit!- i tha Lila.

-Ne, kemi haber se kjo odë është kthyer në shërbim të armiqve të shtetit,..

-Nesër në mëngjes.... të pret fati i babës Het se je më i zi se ai!- i tha Oja.

Këtë s’mund ta duroj,- iu tha ai, ndonëse që te dy iu sulën, duke e përgjakur fytyrën e tij, nëntëmbëdhjetëvjeçare.

Ndërkaq, ai, nuk jepet fare para tyre, ngrihet me forcën e fundit në këmbë, dhe mezi shkon te portieri i shkollës të bëjë një sy gjumë, por, mjerisht atë natë nuk fjeti fare

Para se të shkoi te kinse flejë, në oborrin e shtëpisë i pa fëmijët e axhës së tij që kishin dalë për ta pritur. Por, atë ditë nuk patën kohë për t’u përshëndetur sepse u kthyen për ta përcjell ardhjen e UDB-së.

Mësuesi ishte përshëndetur me një mik, i cili vdiq gjashtë javë më vonë nga torturat e UDB-së, por, nuk i tradhtoi shokët dhe Musafin deri në vdekje.

Ai i kishte në burg babën, axhën dhe vëllain e madh. I morën në besë për t’i amnistuar më vonë, por dhelpra a ka besë? I dënuan përjetë, vetëm vëllai i madh kishte shpresa të dalë nga burgu. Iu kujtuan babai Heta, xhaxhai dhe vëllezërit në burgun e Nishit. Xhaxhai tjetër, i vrarë në frontin lindor, e shumë e shumë të tjerë, ...... shumë tragjedi tjera. Andaj vendosi t’i kthehet malit, tjetër udhë nuk pati.

Merr revolen beret, që e kishte amanet nga babai, dhe ju kthehet "mysafirëve" në odën e tij për ta dërguar amanetin e etërve në vend.

Me të hyrë në derë, i gjen duke luajtur shah, por në vend se t’i luante figurat e shahut për t’i nxënë në mat, nxjerr revolen dhe zbrazi në ta. Duke dalë jashtë me nxitim, e pa gruan e axhës Metë në oborrin e shtëpisë së tij.

Mezi i dolën fjalët nga goja e i tha:

-Thuaj, se i vrau Musafi se e zuri gjaku që po i vlonte pas gjithë asaj që na bënë. Nuk pata qare, ... nuk e bëra për nam as nishan. Me të dal nga katundi, ecte serbes nga ana e malit, nxitonte për ta zënë hapin kah Mulliri i Hanit të Axhës. Aty, e la një fasule që ia kishte dhënë nusja e tij, Arba, për të mos e nxënë gjaku. Theu rrugën dhe kaloi kah shkolla e Ukë Metajve, për të zbritur pastaj në lumin Llapush dhe për të vazhduar rrugës që e qet te Muhaxhirët e Kokave.

Kaloi shtëpi më shtëpi, mal më mal e gur më gur, deri në jatakun më të sigurt.

Më vonë ra në lidhje me Has-Alinë të cilët vendosën të largohen nga atje, për shkak se ishte shtuar zullumi mbi jatakët e tyre. Kah fillimi i vjeshtës shkuan në anën tjetër të Arbërisë së lirë. Ata nuk arritën ta kapërcejnë malin për të dalë për tej gardhit, bënte mjegull dhe binte shi vazhdimisht. Ishte një mot i ligë që mbahet mend më gjatë se herëve tjera. Atij iu kujtuan të gjitha tragjeditë e popullit të vet që kishte shkaktuar pushtuesi mbi ta për ta zhdukur dhe përzënë. Musafi në këtë moment të vështirë ndiente një krenari dhe kishte shpresë se popullin e tij nuk do të mund ta zhduk as tash ky pushtues, ashtu siç nuk mundi ta zhduk asnjë pushtues deri më tash. Ai kujtonte disa popuj tjerë që kishin jetuar në antikitet si: trakët, avarët etj. e sot nuk janë më. Edhe dyndjet me origjinë mongole sa janë munduar të na mbajnë nën sundimin e tyre, të asimilojnë e të zhdukin gjithë çka gjetën mbi tokë dhe nëntokën e pasur. Por papërkulshmëria dhe lufta e vazhdueshme, edhe pse na kanë zvogëluar në masë, nuk kanë arritur asnjëherë të na zhdukin.

Një ditë vjeshte, deri sa po priste lidhjen në Sukë, kishte vendosur të rrezikonte: do të qëndronte në kullën e vetë. Musafi po i qëndronte në besë nënës, se nuk do t’i bie në duar UDB-së për të pësuar si ishe keq e më keq, ashtu siç i ndodhi babait të tij, Hetës, edhe pas amnistisë së premtuar.

Dy javë të vjeshtës shkuan pa i parë fare. Flitej për një dimër të madh. Sipas parashikimeve të plakave me kurrizin e shpinës së pulës, pritej të bie borë e madhe deri në dy metra. Këtë e thoshin edhe atë natë duke shikuar ashtin e pulës të cilën e kishin prerë për Musafin dhe Has-Alinë.

Në odën e tyre mashkulli i vetëm ishte Mali, një jetim i Drinit që ishte vrarë në frontin lindor gjashtë vjet më parë. Ai po i rrinte pranë Has-Alisë duke soditur me kureshtje atë burrë leshatu e të plotë. Motrat po e vëzhgonin terrenin dhe situatën e krijuar pas vrasjes së dy oficerëve të OZN-ës te Remi para gjashtë muajve.

Kaçaku i xhaxhit... i tha Musafi me gjithë atë zë të plotë.

Djali i vetëm që na la xha Drini, i tregoi Has-Alisë.

Atë ditë në kullë te Het po e prisnin lidhjen që kishin pasur për t’i përcjell përtej gardhit, dhe nuk duronin t’iu vonohej lajmësi prej nga do të hidheshin pastaj përmes ujërave të Drinit përtej kufirit së bashku me gruan shtatzënë dhe Gushin e sapo dalë nga burgu. Gushi kishte ikur nga burgu pasi kishte lakuar grilat e dritares. Më pas merr gruan dhe së bashku me të arratiset maleve, për t’iu bashkuar më vonë Has- Alisë, i cili edhe do tu printe për të kaluar gardhin .Kishin lanë vendtakimin me Malin e Zymit. Para se të niseshin prej anës perëndimore të Muranës ishin rreshtuar pas tij të shkujdesur pesë veta me uniformë speciale. Ishte një mot me lagështi dhe mjegull. E lanë Gumishën pa u hetuar dhe u ngjitën rogës së rrushit përpjetë në drejtim të Llapushës. Pastaj kaluan vargmalet e Karadaket e të Bjeshkës për t’iu bashkuar çetës së fundit të Kaçakëve të dalë maleve, jo prej qejfit, por nga zullumi dhe shpata e Demokleut që po u rrinte në qafë orë e çast.

Musafi e nuhati i pari tradhtinë dhe nuk e lëshonte nga tyta e armës Malin e Zymit që kishte marrë përsipër për t’i përcjell matanë gardhit.

-Mos ia ke frikën askujt se jemi të gjithë në një hell,- ia priti njëri prej tyre duke u rrotulluar

- Po harron se biri i kujt je...?- ia tha Musafit, duke i tingëlluar për të dytën herë të njëjtat fjalë, sikur se atë natë që e kishte përcjell kobi i ndeshur me ata fatzi të UDB-së. Iu kujtua edhe vrasja e Azganit dhjetë vjet më parë buzë kufijve të gardhit të thurur me zapti edhe aty, ku kurrë nuk e patën vendin. Edhe Feza i pari i tyre e kishte pas lënë me fjalë të varrosët në mezhde të kufirit për të cilin kishte luftuar hon e don para se ta lëshonin në mënyrë kolektive tokën te Molla e Kuqe, për t’i shpëtuar shfarosjes.

- Jo, nuk e ka nga frika, por nga ajo që vigjilonte në këtë natë që gishtin në sy me ta shti nuk po shihet.. iu përgjigjën atij.

Has-Alisë, duke shkuar përbri degës së Drinit, i printe Mali i Zymit, dy të tjerë ishin duke e përcjell për anash. Lumi ishte ngritur nga të reshurat që nuk pushuan asaj vjeshte.

Mali i Zymit e deshi fati të qëndronte në harkun e parë, ku i ra në rabush grepi i tradhtisë, një grup po i priste përpara tyre.

-Pse e kthen armën kah ne, fytyrë zi? ia priti me të parën Hasi.

- Kështu jemi marrë vesh,- ia ktheu ai. Por kësaj radhe Hasi nuk po i besonte.

Damka e tradhtisë, Malit të Zymit sipas planit të marrë nga UDB-ja e dinte se Has-Alia do të goditët në gjoks, Musafi në Kokë, ndërsa Gush Ngushi të pritët me breshëri, deri sa do ta kalonte lumin me gruan e tij në shpinë.

Musafi e mbante përkrahu gruan Rab. Ai mbante edhe armë të gjatë edhe një revole Beret që e kishte amanet nga vëllai i tij Jeta. Beretën e mbante në brez. Pas kësaj, duke kaluar me hapa të shpejtuar nëpër një rrafshinë, për herë të parë, pas gjithë asaj lufte, po i tradhtonte mendja. Në këtë heshtje shkrepen dy armë, sixhim. I pari bie Mali i Zymit, kurse pas tij përplasët trupi i Has-Alisë i goditur për vdekje, prej atij (Malit të Zymit).

Menjëherë pas kësaj u ndezën kandilat e turpit për ta ndritur terrenin, deri sa Musafi me Ngushin po i prenin dritat me rafalët e tyre, me qëllim që ta mbulonin terrenin me terrin e asaj nate të pabesë, që ishte improvizuar si në skenë të teatrit, te vendtakimi në Dri. Dritat e kthyera në drejtim të tyre, së bashku me sirenën e trupave pushtuese fare pranë tyre, po e ndriçonin ujin e Drinit të përgjakur prej tre burrave dhe dy grave. Ndërsa një ushtar i ri, po i përgjigjej zërit të gruas së Gushit, Qiprisë, për t’i dhënë një pikë ujë me grushta. Këtë e ndaloi Komandanti Kristë, duke ia sharë nënën shqiptare...

-Do t’iu vrasim të gjithëve, shkordhatë...

Lama e miellit të kazasë po i priste në agun e parë që kur ranë.

As në emër të katundit nuk ua dhanë kufomat, as të mësuesit të vrarë bashkë më bashkëshorten e tij, dhe as të tre kaçakëve të tjerë.

Familja e ngushtë e mësuesit kishte mbetur në gra e fëmijë. Nëna mallkonte edhe në ditën e tretë që ishin ekspozuar te pazari i Lamës.. Asnjë gjëmë, asnjë pikë lot nuk i kishte dal asaj burrëreshe, as para masës së dalë te Lama e millit.

- Nëna të ka rritë për krenarinë e sotme. Arbën e more nuse sa ishe në male, pa dasmë, por, dasmë të madhe të kam bërë sot, ia numëroi një nga një te koka mësuesit, nëna e tij.

- Qohu e shih se prej shtatë nahijeve të kanë ardhur ... nënës, biri im, Ta prita lajmin për lindjen e trashëgimtarit, por, kjo është ditëlindja e dytë.

- Ata ranë për lirinë e këtij trolli!- u shprehën disa nga masa.

Pas saj, aty te Lama e miellit i kishte kaluar pranë edhe një kaurrë plak, për t’i rënë me këmbë trupit të shtrirë si të Gjergj Elez Alisë. Zekë polici, morri guximin për t’i thënë atij, deri sa bënte roje.

- Ikë, se kur ka qenë gjallë, nuk ke guxuar ta shikosh as me bisht të syrit. Pardon, të lumtë se as të vdekur nuk na e la të qetë, mësuesin, Bajlozi i zi,... Ofshante thellë deri sa ndiqte me sy gjithë atë masë njerëzish që ishin tubuar.

Vetëm të nesërmen i tërhoqën kufomat e sakatosura. U vranë në tradhti, tradhti,.. i thoshin njëri tjetrit para shatërvanit dhe të Ura e Musketarit të Kazasë, njerëzit që ishin tubuar për t’i përshëndetur për herë të fundit me një shikim.

Në vend se ti përdhosnin ata u kthyen të murosur në lapidar, të gjallë. Pastaj u varrosën pa adresë, sepse ishin "armiq", ata nuk ishin hyzmeqar të një pushteti të huaj.

Mallkimi i nënave iu bëftë ferr atyre që i vranë, dhe nuk i lanë në një copë tokë të prehen amshueshëm.

Ato bënë lutje te zoti, që të iu bëhet dritë të rënëve,… ndonëse, sot e atë ditë, thonë se u ndihet gjëma nën dhe te Kapia e asqerit.

Te koka u rri si një epitaf: Ringjallje!

VI.

Dashtë zoti e nuk vritet kush më, për punë të liga ose për festa, ende pa e parë lirinë me dritën e syve, u tha Arbri. Atij prapë po i dëftohej një fytyrë që i vegullonte hijen e Azganit atje përtej maleve, mbi horizontin që dukej sikur kishte përshkuar si një ylber shumë ngjyrësh prej ujit në ujë, duke i buzëqeshur me lule në dorë. Amen.

-Në tokën time nuk ka predhë që mundë të më kap,..ah horr i horrave, u thoshte atyre që hidhnin granata e jo sheqerka, ndonëse nënat luteshin: dashtë zoti e nuk vritet liria. I kujtonin ato pak shpresa e amanete që kishin lënë ata që ishin nisur në luftë, duke u thënë thjesht; do të vijmë me lirinë.

Por liria do gjak. Ata me dritën e diellit ranë dëshmorë, ranë në altarin e lirisë.

- Mos ma nxë vendin në rreshtin e parë, -u thoshte Arbëri, kurse disa të tjerë e parapëlqenin vijnë e mesme të istikamit.

Agoni dhe Arbëri sa ishin në stërvitjen, në shkallën e parë, në vend të armës së zjarrit iu dhanë nga një shpatë, kurse në shkallën e dytë kanë marrë nga një armë. Në shkallën e tretë janë caktuar si ndihmës në Gulinov. Në shkallën e katërt kanë ushtruar me top 104 mm. Ata nuk u ndalën, por vazhduan duke i thënë njëri tjetrit: shkojmë më tutje!

- Mos ma nxë për të madhe se: stërvitjet ishin më të rënda se sa lufta në istikame. liria si ylber shtatëngjyrësh shtrihej mbi horizont, dhe si rëndom: shkojmë më tutje!

Tah deri sa ishinë istikame, me diellin parandienin lirinë. Deri sa ishin nën breshërinë e armëve, kurrë nuk u ikte mendja sesi mund të vritet njeriu para syve, e nuk ke kohë as për ta varrosur të afërmin: vëllain, babën, nënën apo fëmijën. Mendjen e kishin: vetëm të çlirohet vendi se, varr i madh ishte bërë Kosova. Të vrarët dhe të plagosurit zëvendësoheshin menjëherë më ushtarë tjerë se armikun tokë të huaj e nxë menjëherë. Këtu nuk ka vend për horra. Liria nuk është larg.

- Pritëm...o hej!

Një fletë mali lëvizë me puhizën e natës, deri sa ishin në roje me Arbërin te një vend kalim. Gjeraqinë, gati harruam fjalën sekrete, parullën.

Ata kërkuan të fiket drita se ajo shihet larg. Nata besë nuk ka në mal, këtu gjithçka mundë të ndodhë. Askush nuk ka që i ndal, sepse ata duhet me dalë matanë, lidhja duhej të vendosej patjetër.

-Mos nxito Gjeraqinë e di ti se; sa jemi sa nuk jemi, sot për sot nuk i dihet, edhe pse këtu thonë se je i sigurt në këto bjeshkë të Karadakeve.

Miku nuk prehet në besë në këto male. Por, ai që ka frikë kot lutet në qiell e tokë.

- Dhashë zoti të mos na diktojnë këta xhelatë - i thoshte Gjarpri, i cili lëvizte si era

Rrëshqet në sfondin e kuq, në atë cepin e epërm të Arbrit, atë ditë pranvere, i cili rrinte si kreshtat e shqipes përmbi kokë. Një bri përmbi dhè rri varur te cepi i epërm mbi Muranë, i kthyer si luledielli kah lindja me shikim deri te Molla e kuqe.

Gjithandej një nga një janë shkulur. Atëherë kur nuk patën shpatën armë, soditën me shtizë e hark. Vetëtimë, për ta mbrojtur plëngun qëndronin natë e ditë mbi istikame. Me fjalën besë, gozhduar mbi cep, vdiqën nëpër beteja …ngjizur në ato troje te Cep i epërm i Arbrit. Atje nuk ka më hise të ndajmë me ata që u vramë. Dhe një fjalë-bese patëm dhënë: që mbi ne mos të shkel më këmbë-shkelësi, i cili tani më është shporrur matanë, te Cep i Epërm i Arbrit.

Ai ishte rritur sikur të ishte tërhequr për veshi: trim shtatlartë dhe hijerëndë. Një ditë mali iu bë atij konaku i fundit. U ndriti mendjen dhe u dha buzëqeshjen. Ishte i heshtur, i dashur, por energjik.

Arbri, atë verë lëvizte nga një anë në tjetrën. Dilte në roje edhe në këtë anë. I kishin lënë amanetin njëri tjetrit, nëse vritet njëri prej tyre.

-Në tokën tonë jem, horr i horrave,- i silleshin këto fjalë, disa herë nëpër mendje edhe Agonit. Kjo thënie i kujtohej sa herë që dilte te Rraha.

Në atë katund, vitet e fundit, kanë bërë që shumë gjëra të lexohen në këndvështrime të ndryshme. Për shkak të informatave kundërthënëse, shumë prej banorëve të katundit kanë ikur. Kështu ndodhi edhe pas asaj lufte në Luginë dhe gjithandej Rumelisë, ku ranë dhjetëra martirë dhe dëshmorë lirie.

Në Rup, në fshatin përkarshi, lexohet e kaluara nëpër epitafet e varrezave të atyre që ranë në luftë.

Epitaf: "Liria është fillimi i pafund".

Aferim, filloi jeta sërish prej fillimit. Edhe kësaj jetë, i thonë! Megjithëse, katundarët kishin varur shpresën se, do të dalin më në fund në selamet. Por kot. Sepse ende nuk shihej shpresa, për ta rikthyer imazhin e gjallërimit në Kokën e Epërme. Do të bëhej mirë vetëm nëse do të rrafshohen kodrat dhe brigjet, për t’i bërë ato pastaj, tokë buke.

-Më nuk do të ketë uri dhe skamje… !?!?

Prej se doli ylberi katër ngjyrësh duke përshkuar male e fusha, kroje e korije nuk shteruan sytë e atyre që kishin ngulitur shikimin andej ku kishin jetuar hon e donë, megjithëse u thoshin se: kimeti e lezeti i malësisë, do të dihet më vonë, dhe për këtë ata do t’ia shohin hairin që kur ia kanë ngulitur shikimin drejt atyre që deri dje pinin bozë e salep në çarshinë e vjetër.

Kush po e pinë, po e din, kush nuk po e pinë nuk po e din? - thoshte bozaxhiu çarshisë së vjetër para hamamit të Xhamisë së madhe. Salep të nxehtë e bukë sapo dalë prej furre.

Atë ditë, prapa shitores së Tufës, ku bëhet pazari të shtuneve, Azgani, te furra sa po e hante një bukë vrungull, pati një përleshje. Taksirat i ra me i thye bishtat dhe kënatat e pazarit, me kontrabandistët që i patën ra në qafë. I ra në kokë një hafije që s’kishte lënë gjë pa bërë, bashkë me asqerët bullgarë, sepse ditë më parë u kishin ra në shtëpi atyre që kishin sjell matanë kufirit për harç shtëpie, ushqime: kripë, gaz e ndonjë kile sheqer-guri. Zaptit i patën vënë zjarrin shtëpisë së Selamit, dhe anëtarët e familjes i patën hedhur në pusin e avllisë.

- Atë ditë kanë ra kaçakët te Karadaket e fushës.

Letra, letra,... pa-pa-pa-pa ..., (ishte si parullë), po bërtiste me sa zë që kishte, si tellall, ai, i cili në ditë pazari, në pikë të ditës, ditëm drekë e shiste tinëz municionin për armë, sepse, si asnjëherë më parë, njerëzit që kishin ra për pazar, i shikonin vetëm markën dhe prototipat më të reja të armëve të dala nga uzina e kovaçhane, si në kohë të mbretit.

-Dy orë iu deshën kaçakëve për të marrë haraçin atyre që hodhën bombat në kohë namazi, në xhami. Sula me koftra-çetën e tij, po bënë kërdi, duke i kërkuar shtëpi më shtëpi, Agoshin me çetnikët e tij.

Pak më vonë, pas pazarit, edhe pelat e Sykës me kumbon, si hergjele të pafre, që këmbën e njeriut se duruan kurrë, janë shastisur. Ndonëse nuk ua ka vënë askush shalën mbi shpinë ende, dinë të ecin revan e trok. Hingëllima e sokëllima e tyre dëgjohej larg, përtej shtatë kodrave, brigjeve, fushave e maleve. Njërçzve më të moshuar , që kanë mbetur gjallë, u kujtohet një shitës rrushi , i cili për çdo ditë tregu shëtiste me me veshin e rrushit në dorë duke bërtitur si tellall dhe duke vënë dorën në vesh për të pritur ndonjë piskamë nga katundarët:

-H-o - o rrush, h-o-o rrush, sikur ky nuk ka kurrkush.

Në atë ditë pazari kishin dalë edhe dy fshatarë njëri nga Spati dhe tjetri nga Bregori, mirëpo, seç ishin nxënë keq mes veti, duke e lavdëruar secili katundin e vet: se katundi prej nga vinin ata ka pasur dhe ka burra më me zë dhe të përmendur etj. Për të vërtetuar këta ata sapo i panë të rinjtë te Vjosa Bindke, i pyetën, por u zhgënjyen fort se, baballarët e tyre dhe burrat e atyre fshatrave nuk i kishte përmend kurrë, askush.

Në fund të fundit, se a ka pasur apo ka burra në Spati apo Bregori, pak kush e shikonte hallin, ngaqë atë ditë kishin dalur më shumë të shikonin mallin.

Prapë u dëgjua kënga e Dervishit nga ata që ishin ngjitur malit, sepse mali ishte jatak i tyre.

Hu, hu,.. baba hu..

Mora mushkën me shkua për dru

Prita, prita se po vjen

Kish ngrit bishtin e po kërcen.

Rrush-shitësi që kishte shëtitur tërë fshatin me veshin e rrushit në duar, atë ditë nuk kishte fituar as treqind dërhem që t’ia kthente terezisë borxhin. Ai nuk donte t’i ndërronte me kokrra rrushi të zi, të sjell prej andej me shportat e tij të lidhura anash në hone, për tre orë rrugë, teshat që i kërkonte ai.

Atë verë pak kush kishte arritur për ta lëvruar tokën për të dytën herë, sepse nuk u kishte premtuar moti. Kohë e ligë kishte mbretëruar në atë zaman. Disa nga ta ua kishin hedhur farën e drithërave të bardha që me ugarin e parë, të tjerët i kishin nxirë nga pak tokat disi me uni dhe përmendë. Beteja për bukën është e shenjtë, gati menjëherë pas luftës për vatanin.

Por, pa vatan nuk ka as fe, e as bukë, por shpeshherë armiku i kanë provokuar me erën e bukës. Për t’i nënshtruare edhe kësaj herë pushtuesi i ri, qetë bedatë të ri me "tepricat". Mirëpo, ishin numëruar njerëz në gishta që pranuan nënshtrimin para hasmit. Një moral i fortë që ishte kalitur ndër breza, e mundi edhe kësaj here masën e poshtërimit të atyre që më parë pranonin vdekjen në heshtje.

Qo i gjallë të hy i vdekur, por sa vdekje i patën vallë!?

* ` *

*

Ishte kohë mynxyrash. "Tepricat" për katundarët kanë qenë bërë barrë e rëndë. Ato si duket, shpejt i zbrazën hambarët verën e sivjetme, më herët se herëve tjera. Gjithë bereqetin e mbërthyen në hambarët e "tepricave". Drithërat e sivjetmë, të vjetëm si dhe të bereqetit të parvjetmë po shkonin për vendet fqinje.

Mbetën me gishta në gojë, pa asnjë kokërr misri a gruri. Kështu katundit nuk i mbeti tjetër shteg veç të largohet nga vatra.

Ishte edhe koha e zgjedhjeve. Me këto frymë që kishte në këmbë, për pasanikët dhe kmetin, nuk rriste numrin e kokrrave përkarshi hyzmetit që kishin bërë. Ata mendonin se do të zgjedheshin apo rizgjedheshin si "pasanikë" dhe kmet që ishin.

Pas zgjedhjeve, Balën e morën OZN-a, se e kishte hedh votën në kutinë e hasmit.

- Pse e qite kokrrën aty, Balë,- i tha hiqmi.

- Nuk di vëlla si më rrëshqiti nga dora!

Po, pse e fute dorën aty, ku nuk duhet!- e pyetën sërish ata.

- Valla, e pashë si shprazt atë kuti, i thash vetës hajt t’a qes kokrrën, këtu se ish mbet si gjynah me pa ...

- Balë, tash ta tregojmë na gjynahun, se neve nuk na vjen keq.

Pastaj kërcet druri si në kohë të kralit.

E morën në trajtim të mëtutjeshëm, por, megjithatë, nuk shkoi shumë kohë e lëshuan, po si e lëshuan se ? E bënë pestil.

Disa bënin dert duke pyetur se a mund të bëhet diçka para se të zbres kufiri përgjatë Luginës së Llapushës si në kohën e mbretit. Kështu i thoshte xhaxhi Cipi, Balës. Atë vjet nuk i kishte mbetur gati asgjë për mbi shpirt, dhe nuk kishte tjetër para veti pos tre-katër krerë me keca e dhi të malit. Edhe pse e dinte urdhërinë dhe në çdo moment priste aksionin, ai, e kalonte motin, duke i ruajtur tinëz nga hyqmeti i ri.

-"Dhitë dëmtojnë pyjet, dhe është marrë vendimi i Nehoros që të zhdukën, ato... atij që i gjendet ndonjë krerë keci apo dhie, do të ndëshkohet me gjoba të mëdha dhe do të dënohet me burgim". Ka kohë që ishte përhapur kokë më kokë, por xhaxhi Cipi, u kishte bërë një kasolle dhive në pyllin e dendur, përkarshi udhës së pazarit. Atij nuk i shkonte ndërmend se mund ta diktonte ndokush. Po nëse hetohet do të bëhet gazi i botës para katundarëve të Dardhishtës.... Edhe dhitë e Cipit ishin bërë të egra si hergelët e xhaxha Sykës me komonë, por dhive ua kishte hequr rraka-takat, dhe nuk dëgjohej as miklimi i tyre.

- Për këtë nuk merr guximin t’i kundërshtoi askush, - thotë një nga ata të vetmit në lagjen e mesme të Dardhishtës, por pse së paku nuk është bërë me rend mbledhja e "tepricave", shtëpi për shtëpi. Nga aksioni i fundit i grumbullimit të tyre, nuk e dalluan askënd, por i rënduan të gjithë njësoj, edhe atyre të Kodrës u morën, atyre që kanë jetima, sepse burrat u kishin mbetur të vrarë në betejën e fundit. Së paku të kishte një kujdes ndaj atyre shtëpive, por kmeti i Dardhishtës, thërriste- Kacia. Kështu i kishte mbetur galopi se me kaci i mblidhte, tepricat. Ai fillikat vetëm, duke kaluar si nëpër një tokë të huaj dhe të harruar edhe nga zoti, i zgjidhte lopët me kërpesh në ahur të jetimëve për t’i mbushur detyrimet ndaj atyre që plaçkitën e në të njejtën kohë për të thelluar hendekun në mes të njerëzve.

Një ditë deri sa po ngjitej shpatit, i vetmi mësues i mësimit klasor Shefa, për bri shtëpisë së Musafit, me disa nxënës të tij, soditi për rreth tij mos po e hetonte njeri. Kur u sigurua se nuk e shihte askush, lëshoi shikimin drejt Kullës së bacës Het e cila kishte shërbyer si shkollë fillore. Ai, po i vëzhgonte dritaret gjysmë të thyera prej nga merrte dritë shtëpia e mësuesit të parë, Musafit.

- Vëni re dritaret, u tha nxënësve të vetë,- duke ua bërë me dorë kah shtëpia për karshi tyre mu aty pran udhës së kroit dhe gurinës, se si përpara i kanë bërë me dollap e frëngji, ku prej katit të parë mund të shihej gjithë ajo anë. Ato dritare ishin të vetmet që shiheshin nga shpati thikë përpjetë, i Gunishtes.

Sa arritën afër asaj kulle, panë edhe kasollen, ku ishte e vendosur oda e familjes së Musafit. U sollën në anën e djathtë, prapa kullës, nga pjesa lindore, pranë arrës së koshit të kallamboqit. Aty ishte vendi ku i mbante të fshehura librat, fletorët dhe armët e tij, Musafi. Prej aty kaluan pastaj në odë, ku shumë kohë, Musafi kishte kaluar duke lexuar e ushtruar me pishën ndezur deri pa zbardh dita. Para mëngjesit, pa i bërë kujt derman, i fuste nën trapin te arra e koshit, se po t’i gjenin apo hetonin hafija, të cilët po bënin kërdi pas cubave të rebeluar të malit që kishin mbetur nëpër shpella të gurit, do të zbulohej i vetmo jatak që kishte mbetur ende. Atje e kishte të strukur babën, axhën dhe vëllain e madh, të tjerët bënin jetën e të dënuarve në shtëpitë kulla të kthyera në burgje.

Mësuesi, Shefa, iu lexonte një nekrolog, nxënësve: Mësuesi Musafi kishte lindur këtu në këtë shtëpi në çerekun e parë të shekullit të kaluar, kur edhe atëherë, tinëzisht u kishin hyrë si pyka në trungun e njomë të trupit të gjymtuar në gjeografinë e Arbrit, projekti i agrarit. Jeta e atij mësuesi të kujton një pjesë të jetës së atit të tij Het Koka.

Babait të tij i kishte shkuar jeta në luftëra duke u përballur me trupat e armatës së tretë serbe, deri sa po e lëshonin në juglindje vendin e pushtuar asqeria turke, në Majën e Kikës etj.. Ai, qysh si i ri, ndjente mbi supe pushtimin e sundimin e ri, dhe më shumë bëri jetë kaçaku, se sa qëndroi në shtëpi.

Iu kujtua sesi "i ra" pushkë shoqit dhe vëllait të gjakut e të pushkës, Qases, deri sa iu kishte mbuluar me gjak fytyra dhe nuk e dinte as vetë, ku po i vriste pushka.

I kujtohej vrasja që bëri Haliçi te Fërkemi i kalit, për t’ia marr hakun rrogëtarit, Metës së shkret, i cili u vra deri sa kthehej nga arrat, te kroi i lagjes. Ai la gruan dhe vajzën, të cilat, Haliqi i mori në shtëpi për veti dhe për djalë.

-Fat i zi,- kishte mallkuar Musafi, sepse nuk do t’i rikthehej më morti.

Çereku i dytë, pas Luftës së dytë botërore, Heta me të vëllain dhe djalin e madh dergjen në burgje. Më vonë vetëm djali arrin të lirohet nga burgu.

Mësuesi, në mendjen e tij kishte edhe ngjarjet historike. I kujtohet se si arriti t’i bashkohet një batalioni të armatës shqiptare, në dimrin e madh, para se të kapitullon nazistët, deri sa po kalonte aty pari. Musafi, si një trembëdhjetë vjeçar në një mënyrë jo të zakonshme ishte lidhur me ta, pasi që në një gjuajtje me armë, te kroi i përroit, nuk e kishte gabuar shenjën. Musafit i miklonin këmbët duke pritur komandant Haxhiun, për të marrë lejen e tij, që ta provonte edhe ai. Me të parën ndau rrasën e gurit në thërrmija, dhe pasi që luftëtarët e trimëruan për një sukses në shenjëtari aty për aty, kërkoi që t’i bashkohet, nëse mundë ta lejonin ata dhe familja e tij, për të vazhduar shkollimin dhe stërvitjet në përfitimin e shkathtësive ushtarake.

Atë ditë Musafi mori pëlqimin, por më parë duhej ta kryente shkollimin si kusht i parë për ta ndihmuar vendin e lënë në duart e të huajve. Duke u ndarë prej tyre mori edhe përshëndetjet për mësuesit shqiptar të cilët ishin tërhequr në kryeqytet.

Me të arritur në kryeqytetin e vendit, studioi tre vjet e gjysmë në gjimnaz. Në stërvitjet për shenjëtari nderohet me medalje të artë si përfaqësues i vendit në garat ballkanike. Ai, me të mbaruar shkollimin, me një dekret emërohet mësues i parë në vendlindjen e tij në Rem.

Në qershorin e parë të fillimit të gjysmës së dytë të shekullit të kaluar, dy oficerë të lartë të UDB-së e ndjekin hap pas hapi. Ardhjen e UDB-së në fshat e parandiente mësuesi si kob i rikthyer nga ajo ditë që kishte përcjellë për në burg, babanë, axhën dhe vëllain. Kah gjysma e atij muaji i trokasin në derën e banesës së tij në Rem.

Para se të kthehej mësuesi nga një mbledhje e fshatit, ku kërkohej që ta dorëzonin njeriun e fundit të ilegales, Has Aline, Lila dhe Oja, futen të paftuar në banesën e tij, kinse për ta kaluar natën, por qëllimi i tyre, ishte që ta dëbojnë atë për tej bjeshkëve.

- Oja, i tha:

- Ikë, ose ulu nën këmbët tona!

Mësuesi kërkoi me ngulmë ta lëshonin banesën e tij, por ata as që lëvizën, duke kërkuar që t’ia sjellin edhe gruan për ti shërbyer ata. Këtë nuk mund ta përpijë, tha vetë me veti. Dhe, kërkoi ta lejonin të shkoi për të fjetur te shërbëtori i shkollës. Atje ai e kishte lënë një revole, Beret për ta ruajtur kokën.

-Nuk mundesh me dalë aq lehtë, se duam edhe kokën e kaçakut të fundit, i përsëriti Oja, për të satën herë.

- Unë, jam mësues, dhe nuk njoh njerëz të malit, ata që i njoh janë në burg, ia ktheu mësuesi sixhim, si breshëri fjalët

Dora e UDB-shit, e përgjaku, por nuk e nënshtroi.

- Lila, i dha leje të shkoj. Por me kusht që të kthehet nesër, për të vazhduar me trajtimin e rastit të tij.

-Dhe njëherë mësuesi kërkoi t’ia lirojnë banesën me arsyetim se është e pamjaftueshme për të bujtur aty, por, ata edhe më tutje u sollën shumë brutalisht me te,- tregonte axha Meta, në odën e tij.

-Kjo banesë paguhet nga parat e shtetit!- i tha Lila.

-Ne, kemi haber se kjo odë është kthyer në shërbim të armiqve të shtetit,..

-Nesër në mëngjes.... të pret fati i babës Het se je më i zi se ai!- i tha Oja.

Këtë s’mund ta duroj,- iu tha ai, ndonëse që te dy iu sulën, duke e përgjakur fytyrën e tij, nëntëmbëdhjetëvjeçare.

Ndërkaq, ai, nuk jepet fare para tyre, ngrihet me forcën e fundit në këmbë, dhe mezi shkon te portieri i shkollës të bëjë një sy gjumë, por, mjerisht atë natë nuk fjeti fare

Para se të shkoi te kinse flejë, në oborrin e shtëpisë i pa fëmijët e axhës së tij që kishin dalë për ta pritur. Por, atë ditë nuk patën kohë për t’u përshëndetur sepse u kthyen për ta përcjell ardhjen e UDB-së.

Mësuesi ishte përshëndetur me një mik, i cili vdiq gjashtë javë më vonë nga torturat e UDB-së, por, nuk i tradhtoi shokët dhe Musafin deri në vdekje.

Ai i kishte në burg babën, axhën dhe vëllain e madh. I morën në besë për t’i amnistuar më vonë, por dhelpra a ka besë? I dënuan përjetë, vetëm vëllai i madh kishte shpresa të dalë nga burgu. Iu kujtuan babai Heta, xhaxhai dhe vëllezërit në burgun e Nishit. Xhaxhai tjetër, i vrarë në frontin lindor, e shumë e shumë të tjerë, ...... shumë tragjedi tjera. Andaj vendosi t’i kthehet malit, tjetër udhë nuk pati.

Merr revolen beret, që e kishte amanet nga babai, dhe ju kthehet "mysafirëve" në odën e tij për ta dërguar amanetin e etërve në vend.

Me të hyrë në derë, i gjen duke luajtur shah, por në vend se t’i luante figurat e shahut për t’i nxënë në mat, nxjerr revolen dhe zbrazi në ta. Duke dalë jashtë me nxitim, e pa gruan e axhës Metë në oborrin e shtëpisë së tij.

Mezi i dolën fjalët nga goja e i tha:

-Thuaj, se i vrau Musafi se e zuri gjaku që po i vlonte pas gjithë asaj që na bënë. Nuk pata qare, ... nuk e bëra për nam as nishan. Me të dal nga katundi, ecte serbes nga ana e malit, nxitonte për ta zënë hapin kah Mulliri i Hanit të Axhës. Aty, e la një fasule që ia kishte dhënë nusja e tij, Arba, për të mos e nxënë gjaku. Theu rrugën dhe kaloi kah shkolla e Ukë Metajve, për të zbritur pastaj në lumin Llapush dhe për të vazhduar rrugës që e qet te Muhaxhirët e Kokave.

Kaloi shtëpi më shtëpi, mal më mal e gur më gur, deri në jatakun më të sigurt.

Më vonë ra në lidhje me Has-Alinë të cilët vendosën të largohen nga atje, për shkak se ishte shtuar zullumi mbi jatakët e tyre. Kah fillimi i vjeshtës shkuan në anën tjetër të Arbërisë së lirë. Ata nuk arritën ta kapërcejnë malin për të dalë për tej gardhit, bënte mjegull dhe binte shi vazhdimisht. Ishte një mot i ligë që mbahet mend më gjatë se herëve tjera. Atij iu kujtuan të gjitha tragjeditë e popullit të vet që kishte shkaktuar pushtuesi mbi ta për ta zhdukur dhe përzënë. Musafi në këtë moment të vështirë ndiente një krenari dhe kishte shpresë se popullin e tij nuk do të mund ta zhduk as tash ky pushtues, ashtu siç nuk mundi ta zhduk asnjë pushtues deri më tash. Ai kujtonte disa popuj tjerë që kishin jetuar në antikitet si: trakët, avarët etj. e sot nuk janë më. Edhe dyndjet me origjinë mongole sa janë munduar të na mbajnë nën sundimin e tyre, të asimilojnë e të zhdukin gjithë çka gjetën mbi tokë dhe nëntokën e pasur. Por papërkulshmëria dhe lufta e vazhdueshme, edhe pse na kanë zvogëluar në masë, nuk kanë arritur asnjëherë të na zhdukin.

Një ditë vjeshte, deri sa po priste lidhjen në Koka, kishte vendosur të rrezikonte: do të qëndronte në kullën e vetë. Musafi po i qëndronte në besë nënës, se nuk do t’i bie në duar UDB-së për të pësuar si ishe keq e më keq, ashtu siç i ndodhi babait të tij, Hetës, edhe pas amnistisë së premtuar.

Dy javë të vjeshtës shkuan pa i parë fare. Flitej për një dimër të madh. Sipas parashikimeve të plakave me kurrizin e shpinës së pulës, pritej të bie borë e madhe deri në dy metra. Këtë e thoshin edhe atë natë duke shikuar ashtin e pulës të cilën e kishin prerë për Musafin dhe Has-Alinë.

Në odën e tyre mashkulli i vetëm ishte Mali, një jetim i Drinit që ishte vrarë në frontin lindor gjashtë vjet më parë. Ai po i rrinte pranë Has-Alisë duke soditur me kureshtje atë burrë leshatu e të plotë. Motrat po e vëzhgonin terrenin dhe situatën e krijuar pas vrasjes së dy oficerëve të OZN-ës te Remi para gjashtë muajve.

- Kaçaku i xhaxhit... i tha Musafi me gjithë atë zë të plotë. Djali i vetëm që na la xha Drini, i tregoi Has-Alisë.

Nuk është lidh mirë, S’di ku me ia gjet vendin!

* * *

Ata po e prisnin lidhjen që kishin pasur për t’i përcjell përtej gardhit, dhe nuk duronin t’iu vonohej lajmësi prej nga do të hidheshin pastaj përmes ujërave të Drinit përtej kufirit së bashku me gruan shtatzënë dhe Gushin e sapo dalë nga burgu. Gushi kishte ikur nga burgu pasi kishte lakuar grilat e dritares. Më pas merr gruan dhe së bashku me të arratiset maleve, për t’iu bashkuar më vonë Has- Alisë, i cili edhe do tu printe për të kaluar gardhin

Kishin lanë vendtakimin me Malin e Zymit. Para se të niseshin prej anës perëndimore të Muranës ishin rreshtuar pas tij të shkujdesur pesë veta me uniformë speciale. Ishte një mot me lagështi dhe mjegull.

E lanë Gumishën pa u hetuar dhe u ngjitën rogës së rrushit përpjetë në drejtim të Llapushës. Pastaj kaluan vargmalet e Karadaket e të Bjeshkës për t’iu bashkuar çetës së fundit të Kaçakëve të dalë maleve, jo prej qejfit, por nga zullumi dhe shpata e Demokleut që po u rrinte në qafë orë e çast.

Musafi e nuhati i pari tradhtinë dhe nuk e lëshonte nga tyta e armës Malin e Zymit që kishte marrë përsipër për t’i përcjell matanë gardhit.

-Mos ia ke frikën askujt se jemi të gjithë në një hell,- ia priti njëri prej tyre duke u rrotulluar

- Po harron se biri i kujt je...?- ia tha Musafit, duke i tingëlluar për të dytën herë të njëjtat fjalë, sikur se atë natë që e kishte përcjell kobi i ndeshur me ata fatzi të UDB-së. Iu kujtua edhe vrasja e Azganit dhjetë vjet më parë buzë kufijve të gardhit të thurur me zapti edhe aty, ku kurrë nuk e patën vendin. Edhe Feza i pari i tyre e kishte pas lënë me fjalë të varrosët në mezhde të kufirit për të cilin kishte luftuar hon e don para se ta lëshonin në mënyrë kolektive tokën te Molla e Kuqe, për t’i shpëtuar shfarosjes.

- Jo, nuk e ka nga frika, por nga ajo që vigjilonte në këtë natë që gishtin në sy me ta shti nuk po shihet.. iu përgjigjën atij.

Has-Alisë, duke shkuar përbri degës së Drinit, i printe Mali i Zymit, dy të tjerë ishin duke e përcjell për anash. Lumi ishte ngritur nga të reshurat që nuk pushuan asaj vjeshte.

Mali i Zymit e deshi fati të qëndronte në harkun e parë, ku i ra në rabush grepi i tradhtisë, një grup po i priste përpara tyre.

-Pse e kthen armën kah ne, fytyrë zi? ia priti me të parën Hasi.

- Kështu jemi marrë vesh,- ia ktheu ai. Por kësaj radhe Hasi nuk po i besonte.

Damka e tradhtisë, Malit të Zymit sipas planit të marrë nga UDB-ja e dinte se Has-Alia do të goditët në gjoks, Musafi në Kokë, ndërsa Gush Ngushi të pritët me breshëri, deri sa do ta kalonte lumin me gruan e tij në shpinë.

Musafi e mbante përkrahu gruan Rab. Ai mbante edhe armë të gjatë edhe një revole Beret që e kishte amanet nga vëllai i tij Jeta. Beretën e mbante në brez. Pas kësaj, duke kaluar me hapa të shpejtuar nëpër një rrafshinë, për herë të parë, pas gjithë asaj lufte, po i tradhtonte mendja. Në këtë heshtje shkrepen dy armë, sixhim. I pari bie Mali i Zymit, kurse pas tij përplasët trupi i Has-Alisë i goditur për vdekje, prej atij (Malit të Zymit).

Menjëherë pas kësaj u ndezën kandilat e turpit për ta ndritur terrenin, deri sa Musafi me Ngushin po i prenin dritat me rafalët e tyre, me qëllim që ta mbulonin terrenin me terrin e asaj nate të pabesë, që ishte improvizuar si në skenë të teatrit, te vendtakimi në Dri. Dritat e kthyera në drejtim të tyre, së bashku me sirenën e trupave pushtuese fare pranë tyre, po e ndriçonin ujin e Drinit të përgjakur prej tre burrave dhe dy grave. Ndërsa një ushtar i ri, po i përgjigjej zërit të gruas së Gushit, Qiprisë, për t’i dhënë një pikë ujë me grushta. Këtë e ndaloi Komandanti Kristë, duke ia sharë nënën shqiptare...

-Do t’iu vrasim të gjithëve, shkordhatë...

Lama e miellit të kazasë po i priste në agun e parë që kur ranë.

As në emër të katundit nuk ua dhanë kufomat, as të mësuesit të vrarë bashkë më bashkëshorten e tij, dhe as të tre kaçakëve të tjerë.

Familja e ngushtë e mësuesit kishte mbetur në gra e fëmijë. Nëna mallkonte edhe në ditën e tretë që ishin ekspozuar te pazari i Lamës.. Asnjë gjëmë, asnjë pikë lot nuk i kishte dal asaj burrëreshe, as para masës së dalë te Lama e millit.

- Nëna të ka rritë për krenarinë e sotme. Arbën e more nuse sa ishe në male, pa dasmë, por, dasmë të madhe të kam bërë sot, ia numëroi një nga një te koka mësuesit, nëna e tij.

- Qohu e shih se prej shtatë nahijeve të kanë ardhur ... nënës, biri im, Ta prita lajmin për lindjen e trashëgimtarit, por, kjo është ditëlindja e dytë.

- Ata ranë për lirinë e këtij trolli!- u shprehën disa nga masa.

Pas saj, aty te Lama e miellit i kishte kaluar pranë edhe një kaurrë plak, për t’i rënë me këmbë trupit të shtrirë si të Gjergj Elez Alisë. Zekë polici, morri guximin për t’i thënë atij, deri sa bënte roje.

- Ikë, se kur ka qenë gjallë, nuk ke guxuar ta shikosh as me bisht të syrit. Pardon, të lumtë se as të vdekur nuk na e la të qetë, mësuesin, Bajlozi i zi,... Ofshante thellë deri sa ndiqte me sy gjithë atë masë njerëzish që ishin tubuar.

Vetëm të nesërmen i tërhoqën kufomat e sakatosura. U vranë në tradhti, tradhti,.. i thoshin njëri tjetrit para shatërvanit dhe të Ura e Musketarit të Kazasë, njerëzit që ishin tubuar për t’i përshëndetur për herë të fundit me një shikim.

Në vend se ti përdhosnin ata u kthyen të murosur në lapidar, të gjallë. Pastaj u varrosën pa adresë, sepse ishin "armiq", ata nuk ishin hyzmeqar të një pushteti të huaj.

Mallkimi i nënave iu bëftë ferr atyre që i vranë, dhe nuk i lanë në një copë tokë të prehen amshueshëm.

Ato bënë lutje te zoti, që të iu bëhet dritë të rënëve,… ndonëse, sot e atë ditë, thonë se u ndihet gjëma nën dhè te Kapia e asqerit. Te koka u rri si një epitaf: Ringjallje!

VI.

Dashtë zoti e nuk vritet kush më, për punë të liga ose për festa, ende pa e parë lirinë me dritën e syve, u tha Arbri. Atij prapë po i dëftohej një fytyrë që i vegullonte hijen e Azganit atje përtej maleve, mbi horizontin që dukej sikur kishte përshkuar si një ylber shumë ngjyrësh prej ujit në ujë, duke i buzëqeshur me lule në dorë. Amen.

-Në tokën time nuk ka predhë që mundë të më kap,..ah horr i horrave, u thoshte atyre që hidhnin granata e jo sheqerka, ndonëse nënat luteshin: dashtë zoti e nuk vritet liria. I kujtonin ato pak shpresa e amanete që kishin lënë ata që ishin nisur në luftë, duke u thënë thjesht; do të vijmë me lirinë.

Por liria do gjak. Ata me dritën e diellit ranë dëshmorë, ranë në altarin e lirisë.

- Mos ma nxë vendin në rreshtin e parë, -u thoshte Arbëri, kurse disa të tjerë e parapëlqenin vijnë e mesme të istikamit.

Agoni dhe Arbëri sa ishin në stërvitjen, në shkallën e parë, në vend të armës së zjarrit iu dhanë nga një shpatë, kurse në shkallën e dytë kanë marrë nga një armë. Në shkallën e tretë janë caktuar si ndihmës në Gulinov. Në shkallën e katërt kanë ushtruar me top 104 mm. Ata nuk u ndalën, por vazhduan duke i thënë njëri tjetrit: shkojmë më tutje!

- Mos ma nxë për të madhe se: stërvitjet ishin më të rënda se sa lufta në istikame. liria si ylber shtatëngjyrësh shtrihej mbi horizont, dhe si rëndom: shkojmë më tutje!

Tah deri sa ishinë istikame, me diellin parandienin lirinë. Deri sa ishin nën breshërinë e armëve, kurrë nuk u ikte mendja sesi mund të vritet njeriu para syve, e nuk ke kohë as për ta varrosur të afërmin: vëllain, babën, nënën apo fëmijën. Mendjen e kishin: vetëm të çlirohet vendi se, varr i madh ishte bërë Kosova. Të vrarët dhe të plagosurit zëvendësoheshin menjëherë më ushtarë tjerë se armikun tokë të huaj e nxë menjëherë. Këtu nuk ka vend për horra. Liria nuk është larg.

- Pritëm...o hej!

Një fletë mali lëvizë me puhizën e natës, deri sa ishin në roje me Arbërin te një vend kalim. Gjeraqinë, gati harruam fjalën sekrete, parullën.

Ata kërkuan të fiket drita se ajo shihet larg. Nata besë nuk ka në mal, këtu gjithçka mundë të ndodhë. Askush nuk ka që i ndal, sepse ata duhet me dalë matanë, lidhja duhej të vendosej patjetër.

-Mos nxito Gjeraqinë e di ti se; sa jemi sa nuk jemi, sot për sot nuk i dihet, edhe pse këtu thonë se je i sigurt në këto bjeshkë të Karadakeve.

Miku nuk prehet në besë në këto male. Por, ai që ka frikë kot lutet në qiell e tokë.

- Dhashë zoti të mos na diktojnë këta xhelatë - i thoshte Gjarpri, i cili lëvizte si era

Rrëshqet në sfondin e kuq, në atë cepin e epërm të Arbrit, atë ditë pranvere, i cili rrinte si kreshtat e shqipes përmbi kokë. Një cep përmbi dhè rri varur te cepi i epërm mbi Muranë, i kthyer si luledielli kah lindja me shikim deri te Molla e kuqe.

Gjithandej një nga një janë shkulur. Atëherë kur nuk patën shpatën armë, soditën me shtizë e hark. Vetëtimë, për ta mbrojtur plëngun qëndronin natë e ditë mbi istikame. Me fjalën besë, gozhduar mbi cep, vdiqën nëpër beteja …ngjizur në ato troje te Cep i epërm i Arbrit. Atje nuk ka më hise të ndajmë me ata që u vramë. Dhe një fjalë-bese patëm dhënë: që mbi ne mos të shkel më këmbë-shkelësi, i cili tani më është shporrur matanë, te Cep i Epërm i Arbrit.

Ai ishte rritur sikur të ishte tërhequr për veshi: trim shtatlartë dhe hijerëndë. Një ditë mali iu bë atij konaku i fundit. U ndriti mendjen dhe u dha buzëqeshjen. Ishte i heshtur, i dashur, por energjik.

Arbri, atë verë lëvizte nga një anë në tjetrën. Dilte në roje edhe në këtë anë. I kishin lënë amanetin njëri tjetrit, nëse vritet njëri prej tyre.

-Në tokën tonë jem, horr i horrave,- i silleshin këto fjalë, disa herë nëpër mendje edhe Agonit. Kjo thënie i kujtohej sa herë që dilte te Rraha.

Në atë katund, vitet e fundit, kanë bërë që shumë gjëra të lexohen në këndvështrime të ndryshme. Për shkak të informatave kundërthënëse, shumë prej banorëve të katundit kanë ikur. Kështu ndodhi edhe pas asaj lufte në Luginë dhe gjithandej Rumelisë, ku ranë dhjetëra martirë dhe dëshmorë lirie.

Në Rup, në fshatin përkarshi, lexohet e kaluara nëpër epitafet e varrezave të atyre që ranë në luftë.

Epitaf: "Liria është fillimi i pafund".

Aferim, filloi jeta sërish prej fillimit. Edhe kësaj jetë, i thonë! Megjithëse, katundarët kishin varur shpresën se, do të dalin më në fund në selamet. Por kot. Sepse ende nuk shihej shpresa, për ta rikthyer imazhin e gjallërimit në Kokën e Epërme. Do të bëhej mirë vetëm nëse do të rrafshohen kodrat dhe brigjet, për t’i bërë ato pastaj, tokë buke.

-Më nuk do të ketë uri dhe skamje… !?!?

Prej se doli ylberi katër ngjyrësh duke përshkuar male e fusha, kroje e korije nuk shteruan sytë e atyre që kishin ngulitur shikimin andej ku kishin jetuar hon e donë, megjithëse u thoshin se: kimeti e lezeti i malësisë, do të dihet më vonë, dhe për këtë ata do t’ia shohin hairin që kur ia kanë ngulitur shikimin drejt atyre që deri dje pinin bozë e salep në çarshinë e vjetër.

Kush po e pinë, po e din, kush nuk po e pinë nuk po e din? - thoshte bozaxhiu çarshisë së vjetër para hamamit të Xhamisë së madhe. Salep të nxehtë e bukë sapo dalë prej furre.

Atë ditë, prapa shitores së Tufës, ku bëhet pazari të shtuneve, Azgani, te furra sa po e hante një bukë vrungull, pati një përleshje. Taksirat i ra me i thye bishtat dhe kënatat e pazarit, me kontrabandistët që i patën ra në qafë. I ra në kokë një hafije që s’kishte lënë gjë pa bërë, bashkë me asqerët bullgarë, sepse ditë më parë u kishin ra në shtëpi atyre që kishin sjell matanë kufirit për harç shtëpie, ushqime: kripë, gaz e ndonjë kile sheqer-guri. Zaptit i patën vënë zjarrin shtëpisë së Selamit, dhe anëtarët e familjes i patën hedhur në pusin e avllisë.

- Atë ditë kanë ra kaçakët te Karadaket e fushës.

Letra, letra,... pa-pa-pa-pa ..., (ishte si parullë), po bërtiste me sa zë që kishte, si tellall, ai, i cili në ditë pazari, në pikë të ditës, ditëm drekë e shiste tinëz municionin për armë, sepse, si asnjëherë më parë, njerëzit që kishin ra për pazar, i shikonin vetëm markën dhe prototipat më të reja të armëve të dala nga uzina e kovaçhane, si në kohë të mbretit.

-Dy orë iu deshën kaçakëve për të marrë haraçin atyre që hodhën bombat në kohë namazi, në xhami. Sula me koftra-çetën e tij, po bënë kërdi, duke i kërkuar shtëpi më shtëpi, Agoshin me çetnikët e tij.

Pak më vonë, pas pazarit, edhe pelat e Sykës me kumbon, si hergjele të pafre, që këmbën e njeriut se duruan kurrë, janë shastisur. Ndonëse nuk ua ka vënë askush shalën mbi shpinë ende, dinë të ecin revan e trok. Hingëllima e sokëllima e tyre dëgjohej larg, përtej shtatë kodrave, brigjeve, fushave e maleve. Njërçzve më të moshuar , që kanë mbetur gjallë, u kujtohet një shitës rrushi , i cili për çdo ditë tregu shëtiste me me veshin e rrushit në dorë duke bërtitur si tellall dhe duke vënë dorën në vesh për të pritur ndonjë piskamë nga katundarët:

-H-o - o rrush, h-o-o rrush, sikur ky nuk ka kurrkush.

Në atë ditë pazari kishin dalë edhe dy fshatarë njëri nga Spati dhe tjetri nga Bregori, mirëpo, seç ishin nxënë keq mes veti, duke e lavdëruar secili katundin e vet: se katundi prej nga vinin ata ka pasur dhe ka burra më me zë dhe të përmendur etj. Për të vërtetuar këta ata sapo i panë të rinjtë te Vjosa Bindke, i pyetën, por u zhgënjyen fort se, baballarët e tyre dhe burrat e atyre fshatrave nuk i kishte përmend kurrë, askush.

Në fund të fundit, se a ka pasur apo ka burra në Spati apo Bregori, pak kush e shikonte hallin, ngaqë atë ditë kishin dalur më shumë të shikonin mallin.

Prapë u dëgjua kënga e Dervishit nga ata që ishin ngjitur malit, sepse mali ishte jatak i tyre.

Hu, hu,.. baba hu..

Mora mushkën me shkua për dru

Prita, prita se po vjen

Kish ngrit bishtin e po kërcen.

Rrush-shitësi që kishte shëtitur tërë fshatin me veshin e rrushit në duar, atë ditë nuk kishte fituar as treqind dërhem që t’ia kthente terezisë borxhin. Ai nuk donte t’i ndërronte me kokrra rrushi të zi, të sjell prej andej me shportat e tij të lidhura anash në hone, për tre orë rrugë, teshat që i kërkonte ai.

Atë verë pak kush kishte arritur për ta lëvruar tokën për të dytën herë, sepse nuk u kishte premtuar moti. Kohë e ligë kishte mbretëruar në atë zaman. Disa nga ta ua kishin hedhur farën e drithërave të bardha që me ugarin e parë, të tjerët i kishin nxirë nga pak tokat disi me uni dhe përmendë. Beteja për bukën është e shenjtë, gati menjëherë pas luftës për vatanin.

Por, pa vatan nuk ka as fe, e as bukë, por shpeshherë armiku i kanë provokuar me erën e bukës. Për t’i nënshtruare edhe kësaj herë pushtuesi i ri, qetë bedatë të ri me "tepricat". Mirëpo, ishin numëruar njerëz në gishta që pranuan nënshtrimin para hasmit. Një moral i fortë që ishte kalitur ndër breza, e mundi edhe kësaj here masën e poshtërimit të atyre që më parë pranonin vdekjen në heshtje.

Qo i gjallë të hy i vdekur, por sa vdekje i patën vallë!?

* *

*

Katundi prapa malit ishte gjymtuar disa herë, ndonëse disa që kanë mbetur aty vazhdojnë gjallërinë duke ndjerë përroin e rënkimeve dhe gëzimeve përmes cicërimave të zogjve, përmes blegërimave të deleve dhe palljes së lopëve.

- Po i ha përroi i Rupit, - i tha Bala, fëmijëve të vëllezërve, jetimë. Dardhishta ky katund, i bie gjithandej gjerë e gjatë juglindjes së Malëzezës. Dhe, atje gjithçka ka ndryshuar gjatë shekujve. Qindra banorë e kanë lëshuar, kanë mbetur më pak se dhjetëra kokë. Shumë bijë e bija kanë ikur jashtë vendit për të punuar "angari": doli ku doli. Vaji i burrave ishte ti këndojnë atyre trimave që u martirizuan për drtën qի se panë kurrë, sepse flakadani po i vërtitej përherë para kulshedrës që Azgani nuk arriti t'ia mbërthejë kurrën e kurrës vargonjët e robërisë prej saj.

Katundi që është i ndarë më dysh padrejtësisht me një kufi artificial paraqet pengesë të madhe për zhvillimin normal të jetës të banorëve të këtij fshati. Tash kanë mbetur si dy fshatra, ku popullsia, është e një gjaku. Ato që gjenden në pjesën tjetër të kufirit duan të vijnë prapë këtu, pasi nuk ndjehen të sigurt, atje ku janë.

Aman bre, shumë prej tyre kanë ikur për të punuar, por pati edhe nga ta që u deshtë të ikën prej zorit. Sot për sot, janë vetëm ca frymë që jetojnë këtu, ndërsa pjesën tjetër, lufta i ka degdisur fare, madje që kur u vranë gjashtë veta në luftën e fundit, nga ekzekutorët serbë, gati të gjithë kanë shkuar nëpër vendet fqinje, për te qenë më të sigurt. Frika nga vrasjet, i ka detyruar ata, të lënë plëngun, për të gjetur kështu, strehë në ndonjë vend tjetër.

Fshatari që ka mbetur këtu, i kujton të gjallët, por edhe të vdekurit duke i treguar varrezat pak metra me larg, në anën tjetër të kufirit.

-Të vdekurit tanë në varrezat e tyre janë si të huaj, - tha Çani, duke tund kokën, ndërsa mendja e tij vegullonte përtej shtatë maleve e kodrave, te ata burra viganë hijerëndë, të hajthëm, të cilët sa herë u deshtë dhe e kërkonte nevoja i bënin dy pushkë bashkë për të mbrojtur deri aty ku e kapte pushka.

Në anën tjetër dëgjohet një ushtimë. Është ushtima e traktorëve dhe kamionëve deri sa ngjiteshin përpjetës. Zhurma e tyre, sa shkonte e tërhiqte vëmendjen e atyre që truponin gjithandej. Banorët deri në mbrëmje, në heshtje i përcillnin këta karvanë, që dukeshin se po shkonin në humnerat e pafundme, ndërsa me të rënë terri mbylleshin nëpër vatrat e tyre për të bërë dertin për ditën tjetër që vjen. Edhe ata që merren me pazarin e ditës i shesin plaçkat e tyre matanë dhe, kthehen pa rënë terri në shtëpi. Dikush ka sjell edhe mallra për t’i shitur në pazarin e kazasë së dikurshme, por shpesh tagër mbledhësit ua marrin tërë mallin. Ata i bishtnojnë takimit me katilin, për t’i u shmangur kështu tatimit, i bien trup kah të mundën.

Katundi përtej është disa mile larg nga pika e karakollit, që kontrollohet nga xhandarmëria e huaj.

Fshati ka pasur një popullsi, të cilët flisnin ndryshe nga njëri tjetri, por koha shpesh i ka detyruar të mendojnë dhe t’i qesin gjërat ashtu si i hasin, me kandar të njëjtë.

Pardon. Jo, shpesh kanë pasur edhe fërkime. Por, tash aty kanë mbetur vetëm tri shtëpi, por, pas sa vitesh, edhe pse rreziku është i për çdo ditshëm, nuk kanë mundësi të largohen përtej kodrës, njëherit e kanë edhe vështirë tua kthejnë shpinën pronave. Sundimet ndërroheshin një pas një, e plaku thoshte se, këtë vit, prej se është mbjellë fara e kallamoqit, janë ndërruar katër apo pesë të hunit e të konopit. Dhe, asnjëri prej tyre nuk i ka afruar asgjë tjetër pos topuzin dhe prazin. Edhe këta, që kanë mbetur këtu, herët zgjohen dhe herët kthehen në shtëpitë e veta.

Helm janë bërë. U kanë ra në qafë pa pikë faji. Sa e sa herë janë vra, pre dhe gjymtuar, deri sa nuk ka ku shkon më?!

Tokat e shitura për të tretën herë, janë bërë burim i përfitimeve për ndërmjetësuesit tanë.

Disa që nuk janë përzier fort gjatë përleshjeve të fundit, por që e ndjejnë peshën e fajësisë kolektive, për atë që kanë mbjell, natyrisht duhet korrur. Ata, historikisht, madje nëpër disa raste përgjakjeje për toka kanë shpëtuar kokën duke ardhur këndej. Këta janë si kërpudhat pas shiut. Por ata lëvizin për çdo ditë pa pasur ndalesa për ta. Kanë udhëtuar edhe me fqinjët e atyre që ikën nëpër ato shtigje që të dalin në qytezën më të afër të Rrashtinës.

Te Kokat, një ditë bandat vrastare dhe plaçkitëse erdhën me egërsinë më të madhe. U thyen dyert e Kapive.

Pardon.

Kot u dolën përpara dhe i lutën, që mos të digjet fshati dhe të mos vriten njerëzit për shkak të një logjike vrastare.

* * *

Agoni, një nga ata që ka ardhur në pjesën perëndimore, mbahet me të ardhurat që i dërgojnë dy vëllezërit e tij, të cilët janë duke punuar përkohësisht jashtë vendit. Një ditë, Agoni i thirri vëllezërit në telefon, dhe ju tha troç:

-Mirë ka qenë dhe, është afër mendsh të mendojmë për ta bërë shtëpinë tonë, atje... Këtë e kishte kërkuar, edhe pse e kishte vështirë t’ia kthente shpinën e stërgjyshërve të tij, nga që duhej patjetër ta lëshojë fshatin edhe duke parë sa është pazari, ... Në kokë i sillej vërdallë fjala që ia kishte thënë xhandarit, kohë më parë:

- Jam në shtëpinë time, horr i horrave.

- Në plëngun tonë jemi,- u kishte thënë vëllai i Agonit, para derës së shtëpisë. Ai me vëllezërit e tij, kishte kursyer shumë për të bërë një shtëpi, sikur edhe të tjerët, sepse nuk duan të rrinë në anën tjetër pas përleshjeve të shumta që janë bërë.

Mundë t’iu dalë me bisht, edhe pse ai dhe të tjerët kishin dhënë gjithçka për atë copë tokë, ku preheshin të qetë edhe eshtrat e atyre që ranë në mbrojtjen e vendit.

-Ani, Çani si të thuash, ti e din si është hesapi atje se, ti po jeton aty, dhe e ndjen më shumë se kushdo tjetër peshën e jetës, dhe ke kaluar nëpër katrahurat e tri ofensivave të luftës së fundit. Edhe vëllezërit tjerë janë pajtuar që të marrin shtëpi në anën tjetër të lumit të Bindit.

-Shyqyr që je gjallë! Shyqyr prej zotit! - I tha më zë të mërzitur vëllai i tij i madh, Toni.

-Edhe na po presim se çka po na pjell nata, e çka po na sjell dita, - ia priti tjetri.

- Po si t’ia kthejmë shpinën, atyre që ende nuk iu ka mbirë bari mbi varre?!.

Kishte vendosur që të dalë një ditë në treg të pa shpallur pranë manastirit për të gjetur ndonjë lidhje, përmes korrierëve që flasin me gjuhën e tregut dhe të interesit, me pronarët që janë larguar së bashku me ata që mbajtën nën këmbë tokën e fqinjëve të tyre.

-Çani, nëse del matanë merre edhe ndonjë automjet me targa të vendit, -e porositi vëllai tjetër...

- U bë çka u bë, do t’ia dalim disi.

- Nëse blenë një nga ato makinat me targa të reja, merr edhe plaçka tjera dhe nisu për në anën tjetër. Kërko nga dora tjetër, gjendu si të mundesh,- si vëllezër e porositën, Agonin, vëllazëritë e tij.

* * *

Çdo gjë që njeriu e sheh me sy, mund të jetë motiv për të krijuar diç, por jo edhe gjithçka mund të konsiderohet të jetë kopja e saj. Më mirë se dora e njeriut nuk mundë ta bëjë atë kurorë teknike.

Prandaj, është zanat për ta realizuar atë në një vepër, si bëri piktori Ramë, që kishte endur kujtesën në historinë e vendit. Dhe, njeriut i duhet të ketë edhe frymëzimin, i tha ai vetës. Motivi është pjesë më e thjeshtë e fillimit të bërjes së subjektit të një vepre arti me motive nga pamja për karshi. Kjo, artistit Ramë i shërben si pasqyrim i një realiteti. E ndjente si një nisëm që përshkon ndjenjat, emocionet, duke filluar mbi bazat e krijimit, mënyrave dhe formave të krijimit. Sot për sot, si piktori Ramë Blinaja, mjetet e ndërtimit të atij subjekti artistik, të figurave emblemë nuk i ka askush. Edhe Dëmës që ishte piktor i madh nga Blinaja i mungonin ato vijat, të cilat ravijëzonin virtytet, karakteret e personazheve të pikturave; mjete këto të cilat i përdorë në atelienë apo në kolonin e vetë, për të bërë portret: Arbër, Azgan, Agon, Agim, Adem .... I janë përvjedhur këto, si disa meditime artistike të cilat i ka ravijëzuar krijuesi i artit pamorë, piktori akademik Ramë, i cili jeton i rrethuar në gjembat e ndarjes, por shpirti i tij ka integruar etninë gjithandej, duke bërë homazhe për mort. Megjithatë, meditimet e tij të ndërlidhura fort për etninë të pushtuar nga ndjenja e sakrificës, vetëmohimit, pra për atë që është sublime, i ka paraqitur në art, si plagë e vatrës.

Ai merr frymëzim nga një gjendje e arrirë e vetëdijesimit të tij, për të shijuar vlerën kulmore, që kanë kumtin dhe kultin si subjekt të tyre. Me atë rast vrulli krijuesit, Ramë ishte nën ndikimin e ndjenjave të fuqishme, pra në një gjendje shpirtërore që mund të reflektohet edhe në pamjen e krijuesit, sjelljen dhe anën artistike, si dhe në vetë zanatin e krijimit të ndërlidhur me sqepin e shqiponjave krenare me ngjyrat e një natyre. Pamjet bukolike dhe idili të përziera me ngjyra dheu, qirinj, etj. duke krijuar kështu: ngjarje, figura, bëma dhe përjetime të njerëzve tanë, gjatë kësaj periudhe të luftës së fundit, reflektojnë autorësinë e mirëfilltë artistike.

Agim, Arbër, Agon,.. si dhe të martirizuarit tjerë të moshave dhe gjinive të ndryshme, janë figura, të cilat ranë heroikisht në betejat e fundit kundër pushtuesit.

Këto paraqitje artistike janë dëshmi të gjalla, autentike e të dhembshme, por edhe krenare për njerëzit e kësaj toke. Këto të dhëna në këtë formë do të qëndrojnë gjithë herë si shembuj krenarie të atdhedashurisë dhe humanizmit dhe si një antitezë e fuqishme njerëzore përballë botës së egër të pushtuesit. Është kjo, një përpjekje e parë serioze për të paraqitur përmes veprës, historinë e vërtetë të njerëzve tanë në momente më të vështira. Bëmat e tyre në artin e tij qëndrojnë fuqishëm të ngjizur në një pamje të ravijëzuar. Arbrit, të cilin e kishte bërë me ngjyra vaji, që kishte ndjeshmërinë estetikën dhe nderimin ndaj asaj që po mishërohej dhe ndaj vizitorëve që ta shohin atë të varur në kornizë, ia bënte dertin ta derdhte edhe në bust.

- O, ku ti marrë ato?! –psherëtiu thellë.

- Ngjyra të hedhura në pëlhurë, gips e bronz të derdhura, fjalë të arta të skalituara ngjyrë ari.

VII.

Rrezearta shkëlqen nga rrasat e gurta të çative të shtëpive dhe të varrezave të martirëve pa epitaf. Pos asaj drite, që shëmbëllente mbi ujin e Kroit të Ftohtë, bien në sy, sixhim të ngjitur një pas një oxhaqet dhe ngrehinat e kullave të boshatisura. Majëmalit, sa të shkëputët nga pika e zenitit dielli i pasdites, që i zgjatë hijet mbi asfaltin e asaj rruge për tej shtegut të dhisë, përmes udhës që ndan në dysh, dikur shihej natyrë e zhveshur. Gjithandej, çka ta sheh syri e dëgjon veshi ishte djerrinë, por tash gjelbërimi e kishte mbuluar, dhe së bashku me kaltërsinë e kristaleve në ujëvarat e Licës dukej si një jorgan me dy ngjyra. Mes përmes kësaj, Meti i Fazës, hasreti i nëntë motrave, po kalonte, bashkë me dy kushërinjtë e tij, Xilin dhe Litë Dinin. Këta nuk iu ndanin atij, pothuaj se asnjëherë.

-Metë, a të ka dalë leshi ende se, po na dukesh se do të mbetesh qose. E dinë atë fjalën: Iqin qosa birë shejtan, - i tha Xili.

- Për këtë nuk i vihet veshi askujt, po mos po i mungojnë edhe do sende tjera... vazhdoi Lita.

-More për këtë aq më bënë, por, më është lidhur nyje konopi i pantolleve dhe nuk po mund ta zgjidhi, kurrqysh .. a ma jep briskun Litë se, ti pa një teh hekuri kurrë nuk je?

Jo, jo, nuk ta jap, çfarë mashkulli je ti që nuk mundësh me zgjidh atë që e ke lidh vetë. Po kur të martohesh qysh mundesh me zgjidh...

-Ha, ha,... hi-hi-hi, - ja krisën gazit të tre me një zë.

-Ju po qeshni, por punën nuk e kam me qesh, nevoja e madhe nuk më pret. Deri sa e mbërthente jashtëqitja mundohej me të dy duart me këput lakun e lidhur. Sixhimi ia preu duart. Meta ndihej keq, dhe gati sa nuk ia plasi vajit, sa nga kjo, aq nga disa fjalë që i kishin dalë se, Meta i Fazës është vajzë, por, nga mungesa e mashkullit në shtëpi njërën nga tetë vajzat e kanë shpallur djalë dhe e kanë pagëzuar Metë.

-Çfarë mashkulli more ky, vërtetë ky do të dalë të jetë vajzë, ky as pantollet nuk mund t’i zgjidh vetë.

-A për një mend po e thoni a...? Me këtë hidhërim u ulë në mes të udhës në Kacekabë, te Kodra e Lecit. Askush nuk e di si e gjet një vrimë të pantolloneve pa patentë dhe, i grisi copë - copë për ta kryer nevojën në mes të lëndinës.

- Ngadalë bre çka po bënë se qe ku e kemi thikën,- kot i tha Lita.

-Ma mirë me i shky një palë pantolle se, gjithë jetën i përqeshur...

-Ejani, e shikoni se a jam djalë a vajzë, po deshët, iu tha, Meta.

-Ha ha ha... po u bëmë gazi i botës ore!- murmuritën njëzëri, të dytë me njëherë.

* *

*

Hë për hë, njerëzit e Rrezeartës sapo ngjiteshin atje drejt vargmaleve të paskajshme. Ata trima, që po truponin malit, nëpër ato rrëpira përpjetës, për çdo ditë shkelnin rrasat e gurta. Pasi kalonin me shpejtësi këtë pjesë të rrugës dilnin të tumat ilire, vendbanime të dikurshme të të parëve tanë. Aty, pa mëdyshje i sheh nga larg sesi prehen vijat e horizontit nën rrezet e përthyera duke u puqur, të shtrira mbi njëra tjetrën, sheh malet e lugjet e thella për rreth, që i kap drita e diellit vetëm në mesditë, sheh kokën e Majëmalit, horizonti e gjera nga të gjitha anët etj. etj.

Arbri që po vëzhgonte terrenin orë e minutë, i njeh njerëzit e asaj ane më mirë se kushdo tjetër. Të Koralit e rrafshnaltës së Rrezartës i kanë bërë kapsollat, dhe i mbajnë gati në ato kasollet e veta, aty, ku preket koka e toka me qiellin, aty ku Majëmali, sa një hajmali e prek diellin e qiellin që më agmi, atje ku rrjedhë Lumi i zi me ujë të kulluar bore dhe me burime të pashtershme krojesh, aty ku ndahet në dysh uji i kthjelltë si loti i Llapushës.

Uji me gurgullimën e vetë përplaset e rrahet nëpër shkëmbinjtë e thepisur duke u shkumëzuar, duke lënë anash male dhe brigje. Ka formuar vijën e ujit si gjarpër i përdredhur, rrjedhës së lumit të Llapushës. Lugjet e gjëra të rrethuara dikur me male që nuk prekeshin për pak me retë e dendura në kaltërsinë e gjithësisë në horizontin e paskajë kanë qenë pasuri e paskajshme e këtij vendi. Nga ato pamje të dikurshme, Naim Frashri ka thurur vargje. Këtë duhet ta mbani mend, dhe kurrë nuk duhet ta harroni. Ndërsa sot, në këtë kohë nuk ka mbetur dru as për me i dëlirë dhëmbët.

Vetëm bungu i bardh me gjethe si të lozeve të shalqirit, dhe ai i kuq me gjethe si krahët e fluturës, drurë gjetherënës kanë mbetur ende pa u zhdukur. Ata kishin ngulitur sytë dhe nuk i lëviznin duke dëgjuar mësuesin Dënga, i cili së bashku me Hallatin dhe efendiun e Kazasë së Lugut kishin ardhur nga pjesa tjetër e Arbërisë për t’i mësuar nxënësit.

Sot, i kujtojnë me mall edhe shumë nga ata që janë detyruar të largohen në fund të mileniumit të kaluar dhe në fillim të këtij mileniumi. Ndonëse, edhe ata pak vetë që kanë mbetur në plëngun e moçëm, mezi ia dalin të qajnë rrethimin e hekurt nga bota tjetër, ku me të vërtetët edhe kimeti i katundit i ka dalë lezeti. Kryeplaku ende kollitet aty pari nëpër katund. Ky fshat, dikur moti kishte mbi njëqind shtëpi, por tashti tymonin fare pakë. Edhe ato pak oxhaqe nuk do të tymojnë gjatë, sepse disa të rinj kanë ikur, e këta që kanë mbetur këtu e presin rastin e parë. Nga këtu disa ikën prej skamjes, kushteve të vështira të jetës, por edhe zullumeve që ju bëhen përditë nga ana tjetër e kufirit. Si na prenë gërxhorë andej e këndej?

- Na është bërë koka tapë!- dëgjoheshin fjalët e Galitit.

Ndodhi edhe një zbrazje, por e ngadalshme, i kujtohet plakut nëpër rradaken e tij. Edhe pse kjo ka qenë në rritje që para dhjetëra viteve e këndej, por një përzënie e madhe që e ka larguar fare fisin e tij, ka ndodhur së fundi. Dhe, ka ndikuar në masë të madhe edhe mos dalja nga humnera e luftës, që i kanë braktisur njerëzit nga ky vend i shenjtë që i ka mbajtur, si behari. Por, tash ata janë të degdisur në të katër anët e botës, dhe shumë sosh u janë djegur me gjithë atë që patën. Mbi pesë shtëpi që tymonin dikur në lagjen e Kodrës janë rrënuar nga themeli nga një ofensivë e cila nuk mbahet mend që prej se ka ikur ushtria turke, ajo serbo-bullgare, italiane-gjermane. Kjo e keqe e madhe ndodhi në pranverën e bombardimeve ‘99.

Gjithçka ishte prerë, ishte këputur. Aty, më pas, nuk është parë asgjë e re, jetë e pa përtërirë e këputur në mes maleve që rrethojnë atë vend të bukur. Burimet e vetme që kanë dokumentuar ngjarjet e ndodhura në të kaluarën, e të cilat i kanë dërguar prej andej në eter, janë kasnecët e atyre viseve, varret e malësorëve lisat dhe tokat djerrina.

Së fundi, atyre u ishte bërë edhe një plan fatkeq. Plani-patkoi, pastrim i territoreve, sikur dikur moti në mesjetë. Se sa po zbatohej shihej nga korridori Gli.

Reshit, i kujtohen lajmet e dëgjuara në një transistor të vogël në burgun Dora, deri sa ishte i burgosur për shkak të dy bombave dhe të një pushke të vjetër të gjetura në rrënojat e shtëpisë së tij. Kjo ngjarje i kujtohet atij, sepse pas kësaj, la pas veti derën e mbyllur me thera.

Lahu, shoku i tij dridhte cigaren e re ende pa e fikur tjetrën. Eshka e stralli me të cilët ndizej cigarja, përhapte një erë të këndshme, ndërsa tymi i dalë prej qelibari valonte fare pranë tij, rrathë, rrathë, ...si oxhak. Anën tjetër të krahut e kishte mbështetur mbi divan hane dhe po i evokonte kujtimet për ato ditë të dhimbshme në burg. Edhe Pahës i sillej mendja vërdallë, kur djali i tij i madh, Laseri 13 vjeçar mes zjarrit të armëve ishte futur në grupin prej gjashtë vetash, për pushkatim. Kushëriri i tij, Arbri, i vetmi mashkull i mbetur në familjen e Ramë Kodrës, sa kishte dalë nga rrugica e arave, kishte rënë në pritën e xhelatëve, të cilët kishin ardhur të kontrollonin fshatin. Arbëri atë ditë, rastësisht ishte kthyer nga rruga, që kishte shkuar për ta kërkuar axhën e tij, Metin, që pat mbetur diku në male në natën e shtrëngatave duke sjell ushqime dhe municion.

Ko,.. to je UCK?[1]- bërtiste paramilitari.

E kishin shtrirë për dhè .... Ekzekutimin nga afër e bënin në kokë.

Një traktor vinte me shpejtësi dhe desh pëlciste nga gazi i lartë që kishte marrë, ushtonte, ngase veç sa kishte dal nga shpejtësia. Një batare krismash përtej i bëri që të marrin ikën eskadronët e vdekjes. Sa ora, nuk pa më hije që i mbanin armët para. U tërhoq së bashku me kushëririn e tij, Hilen pranë Majës së Sukës. Fati i kishte shpëtuar nga vdekja e sigurt.

Edhe Reshi e kishte kryer dënimin dhe ishte kthyer në vendin e tij. I lodhur dhe me fytyrë të vrojtuar pa në heshtje disa varre të reja që ishin njëri pran tjetrit. Në shtëpi nuk gjeti asnjë anëtarë të familjes. Ia mori mendja se ishin larguar duke u shpërndarë, ndoshta: në Shkup, Kumanovë. Sivjet nuk do t’i vjen erë pranvere, sigurisht gonxhet e luleve nuk do të çelin përbri atyre që ranë. Do të vegullojnë hijet, se të gjallët e të vdekurit janë bërë tok.

Mbrëmë kanë bërë nga një lugë havëll, për ta ndier shpirtrat e vdekur e të gjallë, tok, natën e ringjalljes. Kanë ndezur nga një qirinj në Teqenë e babagjyshit, që dha dritë pranë etërve të kalbur nën dhe. Aty po prehen të qetë, ata që ranë për të mos vdekur. U qoftë i lehtë dheu!

* * *

Qanit i ra hise të mbetej me prindërit në shtëpi, kurse motra e tretë, Resa, nuk donte assesi ta lëshoj shtëpinë për t’iu bashkuar kolonës së fundit që po shkonte matanë kufirit.

- Nuk i ke borxh askujt,... -i bënin rixha Resës të shkonte me ta.

Ajo tashmë veç ishte kthyer në zonën e përleshjeve, ku trupat kriminale po bënin kërdi në anën tjetër të Bukurezës së Keqe. Vëllai i madh, Qanani i shoqëruar prej Dritonit dhe motrës së vogël Lules, së bashku me një grup refugjatësh kishte marr udhën për të dal përtej kufirit matanë Bjeshkës së madhe. Mendonte të qëndronte maleve, deri sa në anën tjetër të orientohej situata, që ishte shtruar për zgjidhje pas fillimit të bombardimeve të njëzetekatër marsit ‘99.

Kur u hodhën bombat në natën e parë, ishte te motra në Morenë. Pa, gjyshen me dajën diku afër kufirit që ishin nisur me fëmijët për të dal përtej. Deshi t’i bashkohet atyre, por nuk e lëshonte vajza që e kishte njohur ditën e parë:

- O bashkë ose fare, - kishte thënë ajo. Ky qëndrim ia theu shpirtin si asnjëherë më parë sepse askush nuk dinte për lidhjen e tij me Lizën: as prindërit as familja tjetër e saj. Një fjalë bese ia lidhte këmbë e duar nga se, as në shtëpi as në mal nuk mund të rrinte dhe, nuk i mbeti tjetër pos të arratiset bashkë me të, matanë kufirit, për të shkuar pastaj ku brenë miza hekur.

Një hafije, i cili po e lente vendlindjen e vet, që i ra udha të kalonte pranë shtëpisë së Metës dhe po kërkonte një pikë ujë për familjen e tij i kishte treguar Qanit që të tërhiqet për rreth shehrit. Atij i kishte thanë një prej atyre malokëve se, nuk ka siguri as anës malit as në shtëpi.

-Hajt, ai frikohet prej hijes së vetë. Po e ikë prapanicën se mos po i del ndonjë sherr vetë atij, se i ka borxh Erisit e shumë kujt,.. Por, ruajuni tash se, po i numërohen kasapit të Ballkanit ditët e fundit, dhe mund ta gjej belanë, dikush sa ora...

Të nesërmen si për kob, i kishte zënë gjumi i rëndë, Qanin dhe kushëririn e tij, që kishin dal ta mbjellin arën.

Nëna e Qanit, ishte zgjuar shumë herët për të vëzhguar situatën. Njerëzit po ikin. Bombardimet kishin arritur kulmin. I dërguari i forcave aleate çlirimtare, po e kërcënonte se "do ta bëjë rrafsh me tokë ...", kurse ushtarakët, po i hartonin strategjitë e hyrjes nga toka dhe ajri në tri drejtime, ndonëse një nga ato pika po mendohej të kalonte edhe andej, kah ishin Qani me familjen e tij. Përmes asaj lidhje, andej, disa ditë më parë, kishin kaluar në përcjellje të tij, shumë sosh edhe atë pak ditë para fushatës së bombardimeve.

Të tjerët, që po shikonin cili shteg ishte më i sigurt për ta trupuar zonën kufitare, Qanit, i cili i përcillte, si për xhelozi po i shkonin sytë në një revole "Gulden", që po e mbante pakë si fshehur nën jakën e tij Meta Ajri, Para se të ndahej, Qanit, ia zgjati revolen Meta Ajri. Edhe pse iu duk sikur me zor po ia jepte, zemra ia donte, nuk ecte pa to dhe ishte mësuar me këto armët e lehta. Ishte kohë lufte, dhe më shumë ishte i stërvitur t’i përdorte ato, e së voni edhe ndonjë Ak-47.

-Merre se të xhindet ndonjë rast ... i tha ai.

-Po, por ti, po mbetesh keq, - ia ktheu Qani.

Me këto fjalë ia dhanë njëri tjetrit lamtumirën, dhe Qani i përcolli deri sa s’humbën një shtegut të udhës së Lakut, për të ra drejt mullirit të Bukurezës së Keqe në drejtim te perlat e Moravisë.

Kah ktheu për në shtëpi mori lopët dhe viçat, që ishin bërë gati si të egër. Një kohë nuk u kishte vënë fre kush. Kishin dal prej dore. Ishte një kope e prirë nga lopa me këmborë.

Qani nuk i ndahej kushëririt të tij, komandant i njësitit. Deshi apo nuk deshi ndokush, këta e kishin vendosur të mos e lëshonin vendin për asnjë çast. Tërë natën përcillnin çdo lëvizje, kurse ditën, kur ishte më qet, bënin ndonjë sy gjumë. Sonte e kishin dislokuar njësitin e tyre përtej kodrës, disa armë i kishin marrë me veti, ndërsa disa të tjera kishin mbetur në një bunker të mbuluar nga dheu dhe bungu.

Tre çerek pasi kishte lind dielli, i kishte zënë gjumi Qanin dhe kushëririn e tij.

Në atë moment kishin dalë nga shkurret, për bri shtëpisë së Qanit, dy veta në uniformë, por pa nishan. Nëna e Qanit e cila i kishte parë, mendja i iku se mos do të pjell ndonjë e keqe, por prapë theu mendjen se mos ishin ndonjë nga shokët- ushtar të Qanit që po kthenin për të marr ushqim për mëngjes. Ndërkaq, tjetri sa ora mbërtheu armën në kokën e saj: "Ne mërdaj ...".Nga zëri, fare, i përçart kuptoi se kush duhet të jenë:

-Qani...bir, shkit na prenë...- thirri nëna e Qanit, dhe shtyu derën me rrapëllimë dhe me sa forcë që kishte.. .

Qani kishte brofur në këmbë me revolen në dorë, dhe u bë gati që qëllojë mbi të....

-"Shtriu për tokë se nuk e lëshoi asnjë të gjallë...", mezi i dolën këto fjalë prej goje, Qanit.

Zu t’i dridhet buza, jo nga frika, por nga inati që nuk mund ta shkrepte revolen mbi qafirët.

-Mos të pastë nëna se, ka edhe dhjetëra të tjerë, ne jemi të rrethuar....- i tha nëna e tij, deri sa i bëri me dorë të hidhte armën që mos ta vrasin atë dhe, nënën e tij.

Dy të tjerë kishin marr Metën, babin e Qanit dhe tre kushërinjtë e tij. Babai i e qetësoi Qanin duk e i thënë mos të gjuante, se kjo do të ishte shkas për t’i vrarë të gjithë. Disa të tjerë kishin lidhur kushëririn e tij, Rrahën së bashku me gruan e tij dhe një mik që kishte rastisur atë natë, i cili kishte dashur të dalë matanë kufirit, si refugjat.

Qanin gati sa nuk e lëshuan këmbët kur Rrahës i ranë me kondakë pushke në kokë para prindërve, i cili veç po jepte shpirt; kur pa babin e tij, Metën të larë në gjak dhe nënën që përpëlitej të shpëtonte nga kthetrat e xhelatëve. Më shumë i vinte keq që nuk e kishte armën në atë moment.

Qanin dhe kushëririn e tij, duarlidhur po i qonin udhës së Bukurezës së Keqe.

- Këta po i pushkatojmë, -i dëgjuan të flisnin paramilitarët në mes veti. Ende pa ra në përrua të keq,... u dëgjua një breshëri të shtënash mbi kushëririn e Qanit, ndërsa këta që po i shoqëronin Qanin me disa të tjerë, provuan të gjitha llojet e torturës për t’ia çmendur, Qanit, trurin dhe dërmuar trupin e tij shtatlartë Ai ende nuk i kishte mbushur të njëzetat, por qëndronte i pathyeshëm. Asgjë nuk nxori nga goja, dhe për të vdekur e lanë, sepse përmes radiolidhjeve u kërkua ta lëshonin udhën e Bukurezës së Keqe për t’iu bashkuar të tjerëve në një aksion tjetër për karshi këtij fshati, në Bukës.

***

-Dashtë zoti e nuk vritet kush më,- kujtoi Arbri i sapo kthyer nga stërvitjet në Feken, plot energji.

Në krahë kishte ngjeshur pushkën fort dhe ecte me shpejtësi me bindje se liria ishte afër. Këtë e shihte ngase ky vend kishte vuajtur shumë, ngase djemtë dhe vajzat e kësaj toke kishin dal maleve dhe mbronin vatrën e vet, se prej saj nuk kishin ku të shkonin. Duke menduar kështu, atje mbi vijën perëndimore të horizontit, një ylber shumë ngjyrësh i dukej sikur i buzëqeshte me lule në dorë.

-Në tokën time jemi, dhe nuk ka predhë që mundë të më kap, horr i horrave, u thanë ata që ishin më afër atyre që hidhnin granata, e jo sheqerka, ndonëse nënat luteshin që dashtë zoti e nuk vritet askush më, e nuk vritet liria. I kujtonin ato pak shpresa e amanete që kishin lënë ata kur ishin nisur në luftë; se luftën në derë e kishin, dhe i thanë njëri tjetrit thjesht; do të vijmë me lirinë.

-Mos ma nxë vendin në rreshtin e parë të istikamit, u thoshte Arbëri, kurse disa të tjerë e parapëlqenin vijën e mesme.

Në këtë çast Arbërit iu kujtuan stërvitjet e para me Agonin, të cilëve në vend të armës së zjarrit, u dhanë nga një shpatë, kurse në të dytën rang edhe një armë, ndërsa në pjesën e tretë ishin si ndihmës në Gulinov, e në fazën në vazhdim ushtruan me top njëqind mm.

Më diellin parandiejnë lirinë.

Sa je nën breshërinë e armëve, kurrë nuk mendon se mund të vritet njeriu, e nëse të vritet para syve edhe i afërmi: vëllai, babi, nëna apo fëmija, aty nuk ka kohë as për ta varrosur, sepse mendjen e ke se si të lirohet vendi se: varr i madh ishte bërë Kosova. Në istikam i plagosuri zëvendësohej menjëherë me një trim të ri, se armiku nuk duhet të mbetet këtu, duhet larguar këta horra; liria nuk është larg.

Pritëm...o hej!- e kishte zgjuar nga gjumi Vlorën kjo tingëllimë e zërit të Abesë.

Për Vlorën, liria është besëlidhja më e madhe,... drithërim dritash, fishekzjarrësh të përndezura deri në kupë të qiellit.

Pas gjithë asaj lufte vatrat tona ishin bërë shkrumb dhe nuk kishte mbetur askush atje, ndonëse në shtëpinë tonë të ngushtë, i tregonte Vlora shoqeve të saja, nuk ishte dëmtuar as një nga ata që kanë qenë aty, por në disa shtëpi tjera ku jeton familja jonë e madhe, ka pasur më pas të vrarë, të therur dhe të plagosur,.

Vlora kishte familje të madhe. Vatra e kësaj familje kishte shtatë vëllezër të cilët kishin ndërtuar shtatë shtëpi: dy në vendlindje dhe pesë në qytet. Përkundër, lokja kishte mbetur vetëm, ajo nuk dilte nga shtëpia. Vështronte nga dritarja me shpirt e zemër të zhuritur kah Maja e Sukës, përtej shtatë maleve me shtatëdhjeteshtatëmijë plagë e varre...Njëra nga shoqet e Vlorës e pyeti nënën e shtatë bijve dhe dy bijave.

-Ku janë të afërmit e tu?

-Në shtëpinë e Vlorës në Kosovë!

VIII.

Pamja e kthyer në të përhirtë, ishte ngrirë.

Rrezarta e kthyer kah lind dielli natën e ka më të shkurtër sesa vendet tjera për rreth saj. Aty shihen vijat e horizontit, kur lind e perëndon dielli dhe, kur shtrin rrezet mbi çati. Aty, te Kokat, tek se janë ndërtuar shtëpi me tjegulla dhe rrasa të gurëve të disa familjeve të Muhaxhirëve.

Disa fshatra, përballë kufirit me brezin juglindor, këto ditë të para të pranverës së hershme, kishin ngelur për disa kohë larg botës, pasi që rrugët ishin jo të përdorshme nga balta dhe hendeqet, që ishin krijuar nga reshjet. Shtigjet që lidhin qendrën komunale me këto fshatra ishin bërë të pakalueshme për shkak të dëmtime të mëdha gjatë rrëshqitjeve të dheut të këtij dimri.

Te Varrezat, te Lisi Rup, nga ku kalon rruga për në fshatin tjetër, përballë xhamisë së ndërtuar para shumë vjetëve, ndodhen themele të moçme të një kishe katolike. Aty, për gjatë udhës së Kodrës së Kokave, që përfshin arat e kishës, livadhet, pusi te rodi i kishës, shtrihen themelet e saj. Kjo rrugë, dikur, sigurisht lidhte vendbanimet e Gjonit në juglindje dhe, katundet: Drumin e Blecin. Ajo ndalonte te lisi, të cilin e kishte goditur reja, të cilit ia kishte vizatuar një vijë, e që shërbente si vijë ndarëse me Kodrën e Lloçit. Prej atje, duke vazhduar në vendin buzë kodrës së ngjitur me arën e Çelikajve të fisit të Klanit, në Arë të Veselit, fare afër shtëpisë së tij të lindjes në Gurinë, e deri te ara e Artanës në lindje të fshatit Ze-ti. Atje, pak kohë më parë kishin gjetur enë të qeramikës, qypa dhe enë të tjera.

Një dorë e ligë i kishte ra gurit të varrit; kjo kurrë nuk ka qenë e shprehur ndër ne, sepse Vakëfi ka qenë Vakëf. Motra e tij kishte ardhur e para te guri i varrit, për ta parë. Fshante, dëneste e mallkonte tokën që ka duruar këmbën të shkel mbi ta. Mizori mesjetare. Por, poeti fytyrë i hajthëm, i ndritur, i ditur po i qëndronte kohës, ndonëse i vdekur, por kishte mbetur vertikalisht,...

Mbi epitaf i shkruante: Shpirti i tij u bëftë dritë.

Ky, vend mes mezhdave, dhe këto ndërtime të objekteve fetare janë në zonën administrative të vendit. Kisha dhe xhamia kanë qenë të ndërtuara në vendin, ku ndeshen te dy proçkat e Drumit, por, sot mezi u dihen themelet. Pra, këto dy objekte me rëndësi kulturore dhe fetare janë të shkatërruara fare, u tregonte fëmijëve gjatë ekskursionit, mësuesi, Shefa.

Rruga që të qon deri atje është e mbushur me shtresa balte, të cilat për disa ditë rresht e kanë pamundësuar lëvizjen e mëtutjeshme. Pesë-gjashtë vitet e fundit kanë lëvizur makineria e rëndë ushtarake paqeruajtëse, këndej kufirit, por, jo edhe andej ku forcat e huaja kanë shkelur tokën tonë, edhe pse kjo zonë ishte më e ngarkuar, gjatë gjithë kohës së luftës. Mirëpo, edhe pas tërheqjes së tyre, askujt nuk i ka ra në mend të rinovojë, së paku t’i kthej në atë gjendje që ishin. Ky vend është i varfër, por edhe i pasur, përgjatë trajektores që lidh zonën malore kufitare, me xehe dhe minerale të cilat njihen si xehe të Piriteve, Dunave, Drumit etj.

Në terrenin e rrëshqitshëm, një traktor me rimorkio, te Muhaxhirët, përkarshi drumit të Majeres, është përplasur përtej rrugës në shkurre, pasi ka humbur drejtimin nga terreni i rrëshqitshëm.

- Ndale, bre, ndale!

-O nuk po ndalet dot, -i thoshte shoku shokut deri sa ishin duke u përplasur shkurreve kah hendeku.

-Moti i keq, shirat pareshtura dhe rrëshqitjet e dhèut kanë bërë hendeqe.

Fare, ose rrallë sillet këtu ndonjë patrullë policie, roje e pyllit ose ndonjë tagër mbledhës. Dhe, aq më parë është harruar edhe nga njerëzit humanitarë.

Këtu, viteve të fundit janë ndryshuar kahet e udhëve nga paqeruajtësit. Vetëm disa tabela të njoftojnë se gjendesh në një zonë kufitare.

- Jeta e keqe, ag e terr skëterrë ...

Nuk di si mund t’i thonë kësaj jetë.

Gjithashtu, këtu në lagjen e tyre fare pak bëjnë vizita organizatat humanitare dhe të tjerët, pasi që aty, ka disa kohë që është vendosur stacioni i forcave të sigurisë, xhandarmërisë dhe policisë së huaj.

Mirëpo, falë vetorganizimit të vet të lagjes së Minierës, duhet thënë se, tani gjendja atje paraqitet më e mirë, së paku në mënyrë sipërfaqësore duket kështu. Banorët me vetiniciativë, deri në fshatin më të afërt të qytetit, gjegjësisht, deri te shkolla e Kalasë e kanë pastruar rrugën dhe e mirëmbajnë.

Në Kokë, deri në luftën e fundit jetonin shumë familje. Kjo luftë, që ishte ndër luftërat më të tmerrshme, fshatin gati e zhbiu nga faqja e dheut. Këtu ishte dëbuar popullata përtej kufirit të Rumelisë, kishte rënë një dëshmor, ishin vrarë edhe tre-katër banorë dhe ishin djegur katër pesë shtëpi gjerë në themele.

Aty, tani janë rikthyer disa familje të tjera, më me shumë anëtarë. Brahomi, pasi që kishte mundësi të punonte, i është kthyer fshatit dhe familjes së tij. Ai, kishte rindërtuar shtëpinë, pas luftës, por megjithatë jeton keq, në kushte tepër të vështira. Pas tërmetit të përsëritur pas 85 vjetësh, është vetëm njëri nga ata që ka bërë renovimin e shtëpisë së tij, sepse edhe disa të tjerë të Kokave janë rikthyer. Edhe Habiti i Jajës me anëtarët e familjes së vet, jeton në varfëri ekstreme, sepse nuk ka asnjë burim të të ardhurave. Reshta i Selamit ka kushte ca më të mira se të tjerët, sepse pati fatin që djali i tij, pasi i shpëtoi ekzekutimit nga forcat zaptuese me 6 prill të vitit 1999, kishte fituar të drejtën për të shkuar jashtë. Ata që kanë mbet në katund, i mbajnë disa krerë lopë dhe dele. Shkolla e cila kishte dy dhoma, e shkatërruar fare gjatë luftës, mësimi për klasë të ultë tash zhvillohet vetëm në njërën dhomë të adaptuar, përderisa për klasë tjera, mësimi mbahet, për momentin në Locë, një orë udhë larg nga aty.

Megjithatë, këtu shpresën e vetme për të mbijetuar e kanë varur në shitjen e drurëve. Ijazi i Avdës, dhe disa tjerë nga fshati tjetër përkarshi, thonë se u ka dalë belaja për shkak të kontestit me tokat, të cilat janë afër kufirit. Ata nuk mund t’i mbajnë blegtorinë me ato kullosa që u kanë mbet.

Një pjesë e tokave të tyre, sidomos të atyre të lagjes së minierës kanë ngelur matanë kufirit. Shefa, mësues nga fshati përbri dhe kushërinjtë e tyre të minierës, kanë me dhjetëra hektarë mal, livadhe dhe tokë të punueshme në pjesën tjetër. Edhe te tjerët nuk mund ta shfrytëzojnë, thjesht, për shkak se aty afër, si kaçubet u rrinë xhandarmëria. Edhe lëvizjet, në masë të madhe, u janë të ndalur atyre pakë frymëve, që kanë mbetur në lagje.

Posa të errësohet nuk shihet më asnjë dritë, ato fiken. Vetëm të lehurat e humbura të qeneve dëgjohen në errësirë.

Ata ditë e natë nuk ia ndajnë sytë që prej asaj kohe, tokave të tyre matanë. I shohin përkarshi, me mall dhe nuk mund të dalin sa herë e kur të duan.

Këto halle, dhe pengesa tjera nga të huajt kanë bërë që fshatra të tëra të zbrazën në Rrezartën lindore, e cila shtrihet përgjatë "kufirit", ..

-Pranvera nuk dihet se si do të vijë për ta dhe sa do t’i gjejë gjallë, -gjëmon një nënë që ka lënë matanë birin e saj të vrarë në tokën e vet. Ai ka mbetur i pavarrosur para punktit të atyre që e vranë. Rruga që të qon matanë tash te punkti.

Më në fund, edhe aty zoti mundë të rikthejë jetë. Sa ishin gjallë e mbulonin këtë vend me lavdi. Dheu kishte vazhduar ta ruaj gjakun e atyre që ranë, gjithandej hartës sime, që u rrinte herë si pamje e ngrirë e herë si testament i asaj nahije.

IX.

Qyteti në veri të Rrezeartës mund të bëhet me udhë të mbretit, nëse ia mësyn me i ça fushat e malet. Por, askujt nuk i ngutet ta lidhë qytetin me udhën që i bie andej, kah ishte nisur "muhabeti" qysh para kryqëzatave. Rrugë e Mbretit, është ajo rrugë, në të cilën nëpër shekuj njerëzit bartnin mallrat, duke qenë kështu, gjithnjë një lidhje mes qytetërimeve: lindje - perëndim, por kjo rrugë e kishte edhe një histori të dhembshme!

-Sa herë që pretendohej të ndërtohej, gjithnjë, ndodhnin konflikte dhe luftëra në këto anë, ndërsa kësaj radhe kjo rrugë po e lidhë paqen, -i tha i pari i kazasë një ditë.

- Kjo rrugë ka filluar të bëhet mu si ajo puna e Urës së Shenjtë: ditën punohet, natën ua rrënon dikush, -i thotë shokut të vetë, Hani.

- Udhën drejtë Stanit, duhet me qel si udhën e Mbretit.

Malësorët e paktë që kanë mbetur, po e shohin, kah po i shkruhet trajektorja rrugore e Malësisë së Karadakut!

-Dyert, kah Rumelia, i kanë pritur hapur kaherë, por tashmë po bëhet realitet ajo, -i thonë njëri tjetrit ata.

Udha do të hapë shtigje këmbësorëve për të shkuar në pazar në qytetin tonë, por dhe më larg.

-Me këtë udhë, do hapet dera për jetë më të mirë në këtë malësi, -i thotë Paha, i ngazëlluar njërit prej atyre fëmijëve të Stanit.

- Udhë është andej e këndej gardhit, ndonëse hon e donë këta banorë kanë hequr të zitë e ullirit për një kokërr misër.

- Kah po jetë dera me hy e me dalë, o Dyllë Duna?

- Edhe pse na i prenë kufijtë, na i vunë mezhdat e na bënë pikë e pesë,... edhe kësaj here vëllezër, nuk do të mund të na ndajnë, ashtu siç nuk kanë arritur të na ndajnë asnjëherë, -u tha këto fjalë akraballëkut të tij, një plak i fshatit.

Nën hije te bungut deri sa po vegjetonin, dy moshatarë kujtonin fëmijërinë dhe peshonin moshën e tyre. Tregonin se si njëherë ishin frikësuar duke kaluar aty pari prapa shtëpive. Kujtonin edhe trungjet e lisave të bungut që tash janë rritur të mëdhenj me një shtatë si selvi. Po atje, nën hijen e tyre, siç thonë plakat, rrinte një çikë e Bjeshkës së Karadakut. Për të ka një legjendë.

-Eh...., për ta kujtuar, për ta përjetuar më mirë atë rrëfim, duhesh me i ra kah Kisha te Duna, - i thoshte shokut që kishte ardhur përtej horizontit. Aty, nën hijen e qarrit të madh, i cili u kishte qëndruar stuhive të ndryshme, shihet edhe varri i Ajshes (Anës), i cili kishte madhësinë e tre hapave.

Atje, ku takohen dy rrugicat, tek lisat e mëdhenj të ahut mes lagjeve te Rushitajve, karshi Majës së Godenit, duket pika, që është mjaftë e lartë, Maja e Zezë. Në të djathtë të Gurit të Bardhë apo Kepit të Shqipes, jo shumë larg në të djathtë të Majës se Mprehtë, shtrihet maja më e lartë - Maja e Pindit, që duket si në pasqyrë prej këndej, ajo është si përkrenarja e atyre maleve.

Në ato vende, shkolla e Shurdhanit i kishte pasur nxënësit për pushime. Atje, më parë mbaheshin Kuvendet e burrave, luheshin lojërat popullore, vallja e rritës etj., ndërsa sot ato ngjarje vetëm shfaqën në skenë, ndërsa vallet lojërat popullore etj. mbahen gjallë dhe ruhen nga individ dhe shoqëri kulturo-artistike...

Duke dëgjuar këngën; nënës së Jazit i kujtohej se si djali i saj i vetëm, Avazi i kishte pre një komiti të huaj kokën, dhe ishte nisur fill i vetëm për t’ia dërguar babës mbret në pallatet e tij në Anadoll, i kujtohej Udha e mbretit, dhe rrugët e holla që ngjiteshin në të duke kaluar lugjeve dhe lagjeve. Sa nënat i përcollën bijtë e tyre, e disa i qonin bedel për të mos u kthyer më, nëpër Udhën e mbretit. Mbusheshin vaporët e Skopis përplot, dhe mësynin anës detit. Sa u këndonin Briza bijve të mbetur pa varr e pa nishan, sa burrat e këndonin: Hajredin pasha po vjen Radiksë/ zot ku janë malet e Dibrës, malet e Dibrës o te Kalaja/ pashën e ka zënë belaja- .... po e vesin pashën/ ku e la zaptinë/ i lash në Dibër të Madhe,....

Edhe pse mbetën të zbrazura vende të shumta, ngjarjet ishin ngulitur në memoriet e tokës së tyre. Ijazi e familja e tij dhe shumë tjerë, tashmë nuk ekzistonin por, toka ruante emrat e tyre si: Shpella e Jazit etj.

Kisha mijëvjeçare te Duna që ishte nën mbrojtjen e Vatikanit dhe të Romës, që njihet edhe si kisha e Shan Zefirit, xhamia e shkatërruar, që të kujton imamin e saj, Imam Molla Gjilani, tashmë i takojnë së kaluarës dhe nuk kujdeset askush për to. Këto objekte kulti dhe trashëgimie po shkatërrohen edhe nga dhëmbi i kohës. Aty ku kishte kishë e xhami, tashmë, pos trungjeve të bungut të Stanit, nuk ka ndonjë shenjim tjetër të asaj trashëgimie.

Disa mbeturina të mineraleve të përpunuara që kanë mbetur aty-këtu, për një kohë të gjatë i kanë zënë të gjitha rrugët që qojnë te Maja e zezë.

Një udhëpërshkrues, Qelebi, shkruante në memoaret e tij:

-"Kur kalonin rrugëve pranë Majës së Zezë te varret e Nizamit: jeniçerët dhe kalorësit turk kishin urdhër nga eprorët e tyre që mos të ecin në hap".

Ishte kjo një nga urat lidhëse malore në mes lindjes dhe perëndimit.

- Pak më tutje, te burimi vetë flijohet Kau i zi. Aty ka nxënë fill miti për humbjen e Kaut të Zi në baltën e gjallë, i cili kurrë më nuk është parë.

-Kjo tokë shënohet, si tokë që ka xehe, ... -fliste vet me veti, Zefiri, para se të ikte prej andej. Sapo kthehej nga miniera, atij i kujtohej si nëpër mes gishtërinjve, kalimi i shpeshtë i Azganit me Arapin e tij të zi. Ai shpesh kthente këndej, kah motra e vetë e cila jetonte matanë mëhallës, përkarshi shtëpisë, te Rushat, te varrezat e Hasit. Pasi i jepte ujë Arapit, te kroi i ftoftë, i hipte mbi shalë dhe kalëronte mbi të deri në shtëpi.

Zafiri i njihte të gjithë kuajt nga krismat e trokut të tyre kur kalonin nëpër sokakun e shtruar më kalldrëm. E njihte edhe trokun ravën të Gjokut të zi, sepse, secili at që kalonte, kishte krismën e vet.

Azgani kur kalonte, ishte gjithmonë vetë. Vrapin, Arapi i Zi e kishte ravën. Azgani, gjithmonë i binte nga Kodra e madhe e Majëmalit.

* * * * * * *

-Si ja kalove në pushime shoq?

-Mirë besa si ne shtëpi. Me malet mbi krye..

-Shyqyr qe është moti i freskët.

-Rroftë shpati për skaj shtëpie.

-Po a pate kohë me dalë në katund nën hije të bungut apo qarrit.?

-Dola pak, dola, po i ka humb lezeti pa njerëz nuk ia vlen!

-Po, po, atje gati krejt bungajë është… nuk e di a ke kaluar ndonjëherë aty pari, sidomos para shtëpive ku i kemi lisat e mëdhenj.

-Po de po, edhe nën hije te qarret po rrinte e fjetur çika e bjeshkës së Karadakut ... si e Bukura e dheut.

-Po, shoq, kam qenë sivjet, atje lart, me do që e njohin mirë vendin kah Rusha, përtej Kroi të Ftoftë, kah ahët e mëdhenj e deri afër Majës së Zezë.

-Atje ku përpjekjen dy Viçat: mes Ferajve dhe Rushajve.

-Po more ishta edhe te Maja e Godenit, e cila ishte më e lartë se ajo e Viçave.

-Duket prej andej, po nuk është ashtu të mashtron syri.

-Maja e Zezë apo Kodra e Gjatë, si i thonë në Duna, është më e larta bashkë me Kodrën e Tupanit.

-Ashtu? Kjo kodra e Tupanit nuk po e dija, ku i bie fare?

-Ajo i bie te Stanet, mbi Nicë, përmbi lagjen e Merajve, ndonëse shihet pa kurrfarë problemi, prej shtëpisë ku ke qenë.

- Aha po,…

-D.m.th. në të djathtë të Majës së Mbrehtë që duket prej andej, është maja me e lartë.

-Këto toponime janë inspirim për një prozë: p.sh. me titull: "Pamje e pashlyeshme"

-Karadaku është i paprekur...i virgjër dhe i pa hulumtuar. Vend me histori.

* * *

Asqeria më parë, shpesh i vinin për vizitë atij trekëndëshi te kufijtë e Maleve të Zeza, por edhe ata e kanë rralluar ardhjen e tyre. Rrallë i sheh këndej, dhe të shoqëruar nga ndonjë përkthyes. Herën e fundit ishte Sadi, një profesor i anglishtes, i cili ishte kureshtar për të njohur këtë vend. Ai i zgurdullonte sytë sa kohë fliste Hasi. I dukej se po e shihte të gjallë, Azganin, ashtu si i rrëfente e ëma.

Ushtari amerikan, deshi t’i ikte bisedës për të shkuarat. Ai i thotë përmes përkthyesit:

-Lumë për ju që keni këtë florë dhe faunë kaq të pasur, këtë nuk e ka kush~!

Atje, tashmë ka filluar të duket pakë më ndryshe, rruga është e mirë deri në Duna, te Rrushajt, Stani, arat, livadhet etj. Tashmë, secili prej tyre, e kanë më lehtë t`i shfrytëzojnë tokat në këtë pjesë të grykës së malit, thikë përpjetë.

Pse shumë sosh, i kanë lënë plëng e shtëpi të zbrazura, hambarët, plevicat, arat, puset dhe krojet me ujë të kulluar, e pyeste veten? Gati i kishte humbur hija e fija. tokës së tyre. Gjithçka , i takon historisë ta mbaj ose jo në mend, thotë një Zyba, i cili e shihte si një portë e hyrje daljes, fshatin e tij.

Gjerë e gjatë, aty mund të kalohet më lehtë dhe më shpejtë, me automjete dhe traktorë, për të punuar tokën. Por, atyre me qindra hektar tokë, kullosa e male u kishin mbetur matanë.

-Si mund të viheshin këtu pikat e ndarjes?!

Para tridhjetë e më shumë viteve fshatarët, me duart e tyre kishin hapur një shteg. E tash është mbyllur gati fare, është bërë gati e pakalueshme, sepse u shkatërrua prej të reshurave. Për shkak të vijës kufitare nuk ka mundësi të të rinovohet, por nuk kishte edhe kush ta rregullonte: sepse disa kishin emigruar jashtë vendit, disa të paktë që ishin tëholluar shumë, nuk kishin mundësi të bënin diçka. Nuk u kanë mbetën më udhë e mundësi të mira për bujqësi, blegtori, bletari. Frika deh rruga ua shkurtuan këto mundësi të vogla për të mbijetuar. Ikën.

- Po flitet se do të ndërtohet një rrugë këndej pari, shumë e gjërë – thonë disa fshatarë.

Me këtë udhë do të krijohen mundësitë që të shfrytëzohen këto pasuri të kësaj ane nga vetë fshatarët e këtyre viseve. Mund të zhvillohet edhe turizmi. Kjo rrugë që të qon deri në Duna, aq sa ka leverdi për banorët në punimin e tokës, ruajtjen e shtëpive nga shkatërrimi, shfrytëzimin e maleve, aq ua shton edhe brengën: se më lehtë vidhen pasuritë e tyre. Do të bëhet diçka edhe në hulumtimin e nëntokës. Ky, vend është i pasur edhe me mineralet e Shurdhanit, e të vendeve tjera.

Edhe kësaj here kanë ra në hall fshatrat e Grykës malit, ata po rënkonin sa herë u trokiste dikush në derë dhe, shpesh qëllonin të ishin tatim-mbledhësit, rojet e pyllit e ndonjë xhandarë, andej slleshin kohë pas kohe në të kaluarën, jo të largët sikur edhe sot andej për tej malit nisen e bien sixhim poshtë e përpjetës. Jo, për tjetër veç për të marrë harçin te malësorët e ngrat, rrëfehet plaku i këlcyer me atë vurratë të thellë që bie në angështi.

* * *

Ndoshta?!

Jemi harruar nga njeriu jonë edhe nga zakoni. Kjo copë udhë hapë një sinjal drite në këtë pjese të izoluar nga bota. Përpos tjerash, ndoshta do të ketë ndikim edhe për ruajtjen e Kishës dhe Xhamisë në Duna, pjesë e kulturës sonë..

-Ruana, o, Zot, i thotë një nga të gjallët e Rreshtit që kishte dal atë ditë për t’i shikuar tokat e pasura me pyje, me drunjtë halor që dikur i kishte. Ato me shekuj e vite ishin pasuria dhe krenaria e këtyre anëve. Por sot i mungon flora e fauna tradicionale e kësaj ane.

Prej qindra hektar male jo halore, në pronësi të përbashkët, kanë mbetur vetëm dhjetëra sosh.

-Asgjë nuk e kam haram.

Ndonëse i shpërngulur para tri dekadave, ai ka dhjetëra hektar male e ara në fshatin e tij.

Pse na u prenë drunjtë në këtë nahi?

Më parë mbrohej edhe ahu me pushkë.

-Malit ia piu sorra mëndet dhe e vrau kushëririn e vetë Sylkin, për ahun, te Kroi i Ftoftë.

-Po, tash i vetmi dru që ka mbetur është bungu, por edhe ky po asgjësohet nga faqja e dheut, në këtë pjesë të Ilirisë, në veri, ku jetonin Dalmatet, -i tha Gushi. Atje, pak rrënjë lisi të bungut kanë mbetur, ia kthen atij: Ata drurë janë atakuar vazhdimisht nga njeriu i uritur apo i pandërgjegjshëm, posaçërisht këto vitet e fundit, ku malet janë dëmtuar pa masë. Këto drurë, përveç shtimit natyror dhe me një kujdes më të madh nga dora e njeriut, mund të rriten shumë shpejt.

Xeherorja, ku nxirreshin mineralet, e që dërgoheshin në hekuranën e Shkupit, nuk punon më. Kjo, ia kujton Hasit të Shurdhonit, ditën kur burrat e kësaj nahije ishin kapur në mes veti, deri sa po hanin ushqimin e drekës në barakën e improvizuar të minierës. Jo, rastësisht i kishte nxitur Lekë Puçibaba, i cili kishte dëshirë t’ia merrte maramën Azganit atë ditë, deri sa ishte lodhur nga puna e mundimshme në minierë.

Mirëpo, edhe pse Azgani e luti disa herë që mos ta provonte vetën para gjithë këtyre burrave të nahijes, ai nuk bindej dot. Duke u kthyer me pjatë në dorë, njërin prej minatorëve e la pa gjellë, sepse qëllimisht ia përplasi para syve të Azganit. Dhe, më nuk patë asnjë fjalë.

Azgani dhe Leka kapen shokë për shokë për ta mundur njëri tjetrin, ndërsa për anash kishte ra heshtja. Si një qenë i zgjebosur kishte mbetur i shtrirë për tokë.

-Ndihmoni burra të ngritët, iu tha Azgani.

Leka i hidhëruar duke u ngritur tërhiqej zvarrë pa pardon, askujt nuk ia dha dorën, dhe kurrë nuk iu dëgjua zëri më. Mezi ia dha dorën, Azganit.

Atë para mbrëmjes Azgani u kthye te motra dhe u vonua pak. I ra përmes dy majave të zeza për të ra në sheher të vogël, dhe prej andej për të marrë një palë hone për tu kthyer në shtëpi. Dikur vonë, e mori atin përdore, dhe vendosi të kthehet pasiqë kishte vrojtuar me sy gjithë atë bjeshkë të madhe, udha për në shtëpi ishte për plot me leqe.

_Dëm i madhe të mbeten nën këmbë të huaja, ky vend i bekuar prej zotit.

Si çdo herë tjetër, edhe kësaj here do ta priste e ëma duke e shikuar nga në divan-hanja. Vëllai i tij, Ajri, ishte kthyer më herët, por vendi vend nuk e nxinte.

-Mos i ka ndodhur diçka Azganit?!- tha Ajri.

Mirëpo, nëna ia hoqi dyshimin duke i thënë se ai është kthyer te motra dhe nuk e lëshon Lesë Rasha pa bukë, dhe vonon pakë. Ndonëse pa i mbaruar fjalët, u dëgjua zhurma e Arapit para derës së ahurit. Sa doli Ajri, ai ishte futur brenda.

-Erdha, a?- i tha Ajri.

-Erdha, por e lash punën në minierë, nuk kamë haber nga nëntoka dhe nuk po dihet kah po e qojnë zejen.

Dhe, ai më nuk vazhdoi punën atje, sepse Arbri i kishte ofruar punë në tregti: ai tregtonte kripë, sheqer, gaz. Këtë punë do ta bënte deri sa të sigurohen armët me dalë në male. Udhë tjetër nuk ka për të ardhur deri te liria.

Kështjella e lashtë e Artës, pranë xeheroreve të Argjendit e Arit, qëndronte si Fortesë e epërme dhe e poshtme. Ajo shihet edhe nga larg por, nëse të bie udha, e sheh se ajo shtrihet rrëzë një kodrine, sa që popullata ka thurur mite e legjenda për civilizimin e saj.

Atje i kishte qitur puna edhe ca artistë për ta bërë një pjesë të filmit mbi muret e lashta të kështjellës. Kjo i përshtatej personazhit të Azganit, i cili kishte rrahur këto shtigje sa ishte gjallë me Arapin e zi.

Sapo ngjitësh atje te shehri i epërm, para sysh të vegullon një pamje anësore, ku janë në dukje vëzhgimoret. Kureshtarët, lakmia i ka shpjerë edhe tek pjesët e mureve të Fortesës mbrojtëse. Një nga ata kishte zbritura këmbë pas këmbe dhe kishte ra në themele të rrafshuara për tokë, që të lë përshtypjen se ke rënë në muret mbajtëse. Aty, fare pranë janë rrënuar kullat e anës veriore që vetëm mendja e ndonjë njeriu me një studim të hollë mund ta imagjinoj formën dhe bazën e saj në katërkëndëshin e drejtë dhe me këndë të kthyera nga jugu që lidhët me pjesën e poshtme të shehrit. Aty mendohet të ketë qenë administrata e Artës. Aty, përmes një muri për kalim këmbësor lidhet me dy pjesët e saj të fortifikuara, duke vazhduar të kaloj përmes një shtegu të këmbësorëve, e cila të qetë deri te mbyllja harkore e saj, që të përcjell ndërmjet kullës me kryq, në jugë. Mbeturinat e gurit gëlqeror, që shihen se kanë qenë të ngjitura me horasan, nga shembja e mureve, kanë rënë në tregun e lashtë të Artës.

Jo, fortë larg që andej, është një derë e madhe për karrocë, që i qonte banorët e saj për në Fortesë. Dy të rinj po i studionin kuadrat për të bërë një spot për dy të dashuruarit e përbotshëm të Artanës. Ata kishin skicuar me numra kuadrat e filmuar, e që më pastaj do të stërvitnin artistët me një tekst të një kënge baritore. Me rënien e tyre në rrënojat e Katedrales, që qëndronin fare pranë themeleve të murosjes, që mezi dalloheshin pjesa e vjetër dhe e re, lindja e përendemi, e kishin paraparë përmbylljen

Mbi një plato të zgjeruar do t’i ndërronin unazat para një dëshmitari që ishte maskuar me mjekër të hollë, që më shumë i ngjante Judës se sa shenjtorëve të tjerë, siç ishte i ungji i Bogdanit, shërbyes në kishën e Artës. Ata, me kujdes i bënin lëvizjet mbi atë plato të ngritur në një metër katror. Fare pranë saj ishte një kishë e re e bërë në shekullin e trembëdhjetë që kishte një bazë të gjerë, si dhe me pjesën kryesore trenefëshe, që ngjante si anijet asimetrike jugore. Udhët të qonin përmes hapësirës, te kisha përballë Konicës së banueshme. Më pastaj manastiri, xhamia, gurë varre të sektit rufai e shiit, pllaka guri orientale të bërë me dekor dhe fragmente tjera dhe kështu, kjo përfundonte te kroi. Me këtë përmbyllej edhe filmimi i një akti.

Në një kuadër tjetër filmi lidheshin edhe pamjet e një currili uji të kroit të Stenicës.

Dikur moti në luftë mes ushtrive të perandorive lindje perendim, kur ishin ndar kisha e Konstantinopojës dhe e Romës në përleshjet nëpër beteja më së tepërmi ishte përballura fortifikata në mes Majës së Zezë dhe asaj te Blinaja, duke u tërhequr në vijën e fundit të kështjella e Stanit. Stanet kanë marrë emrin që ua kishin lënë nga banorët e parë që rrethohej nga stanët, barinjë që ruajnë bagëtitë e tyre gjatë stinës ë verës prej Shën gjergjit e deri në Shën miter. Aty ishte e njohur prej të parëve një luftë e gjatë, e pëvajshme, pëplot me gjak në te dy anët, janë murosur në një vend, duke mos u dorëzuar deri në pikën e fundit.Vargu i mbramë ishte i lidhur dorë për dore e trup për trupi nga pleqët plakat, granimi dhe fëmijët për të mos ra në dorë të huajt si rob lufte, duke këndura nën krimen e tupanaveë që paralajmronin vdekjen, duke i qitur në një zjarr të madh në brendi të rethojës së saj. Shpesh herë prej andej ka dalë një flakë si kandil i ndezur prej andej për të pushtuar qiellin.

Njerëzitë sot e atë ditë për shpirtrat e tyre, të krishterë ndezin kandila, nërsa të atyreve muslimane bëjnë havëll për natën e qirave.

* * *

Më tutje shihej se, një dorë e zezë kishte mbledhur ca mbeturina të metaleve. Thuhet se këtë vend e kanë hulumtuar me detektorë të ndryshëm. Ekipet klandestine fare të pa penguar edhe sot kërkojnë monedha me vlerë, duke e shkatërruar edhe kështjellën, siç ndodhi edhe në Konicë. Grabitjen e kanë pasur në gjak që kur kanë zbritur nga Karpatet në Ballkan. Kjo më pas u flinte në hatër edhe të tjerëve që i ndanin bashkë si plaçkë lufte, dhe është bartur brez pas brezi deri në ditët e sotshme me metodat e tyre, tashmë të njohura, duke iu përshtatur gjithmonë kohës dhe hapësirës.

Arta që daton katër shekuj para Krishtit, e sot Fortesa e saj, ka mbetur si dëshmi e kohës, ishte ngritur si mburojë e një qytetërimi. Nga miniera e saj, qysh atëherë ishte nxjerr ari i përpunuar. Ajo edhe ndërlidhej me qendrat tjera të asaj kohe. Arta, ka pasur të ngjitur në kompleksin e saj pjesën e administratës dhe kishën romake. Aty, shihej të ketë qenë një bazë e mirë që prej kohës së apostujve si: Busti, i cili ishte me origjinë nga kjo anë, e deri te kohërat më të vonshme, si ungji, Pete Beg. Freskat e zbuluara janë të ngjashme me ato të stilit bregdetar, që dëshmojnë për zhvillimin e të njëjtës kulturë nga i njëjti popull në hapësirat e vjetra të Ballkanit.

Patën thënë ata që po i mbështesnin zbulimet materiale të kësaj pjese të qytetërimit, se ishte e zhvilluar si qendër e nxjerrjes së mineraleve të arit e argjendit, ndërsa sot aty ka një trashëgimi kulturore, që është ruajtur brez pas brezi. Se në çfarë situate gjendet thesari i një trashëgimie të pasur, tregon shembulli i Artanës. Ata që është dashur ta mbrojnë, nuk interesohen fare.

Anash kalasë, sivjet janë bërë hulumtime klandestine, dhe atë para syve të botës në pikë të ditës. Aty janë hapur gropa: se çfarë është dashur të tregohet me të, dhe çka është gjetur aty, nuk e dinë askush?! Aty, brenda dhjetë ditëve, dy herë janë hapur gropa. Brenda asaj kohe sa patëm qëndruar aty: dy ditë të muajit maj, si dhe vizitave tjera të mëvonshme, shihet se janë hapur gropa të reja brenda Kalasë, rreth Teqesë dhe rreth Katedrales. Këtë na e deklaroi edhe z. Vllahi, i cili fill i vetëm jeton në një shtëpinë afër këtij antikiteti.

Më vonë aty, edhe nga katër gra janë vërejtur vjedhjet. Vjedhësit nuk kanë pasur kurrfarë autorizime për hulumtime të kësaj natyre. Ata ishin të veshur me tesha të zeza. Flisnin një gjuhë tjetër, janë dëgjuar të flasin edhe si rusisht. E folmja ishte e dialektit të sllavishtes. Prapë, pas një jave, ata kanë ardhur, dhe ardhjet janë përsëritur edhe te livadhi i Binjakëve.

- Ruajeni të kaluarën, që ta keni sot, i porositi plaku ata që kishin ardhur më vonë në Artë, që të shohin gropat e hajnave. Ata kishin ardhur vetëm sa për të konstatuar gjendjen, sipas tyre, ata kanë qenë të shoqëruar nga Fyli.

Rojtari Vllahu tregon se, ata që kanë ardhur( personat e panjohur), me veti kishin pasur edhe detektorë dhe lopata, me të cilat kanë hulumtuar sende të vjetra brenda dhe jashtë Kalasë. Këtë e thonë edhe dëshmitarët tjerë okular. Aty, kanë dal edhe policia me komandantin e Artanës, Satin.

Pas kësaj, rasti ka marrë dhen, për Artanën... flitet...

Si është e mundur që ky vend, sot në shekullin 21 të mbetet djerrinë dhe pa kujdesin e askujt, t’i vihet hanxhari në qafë. Ky vend, si Arta dihet, në kohën romake, ishte qyteti më i madh në Evropë, këtu kishte edhe shkritore, e sot të lihet në mëshirën e fatit dhe në dorë të hajnave është një krim?!. Këto vlera duhet të ruhen me çdo kusht. Mbase vetëm reliktet e qytetit të vjetër flasin me gjuhën e vetë!

U bë pusi... rreth tre çerek ore prej andej.

Një fshatar në oborr i ka hapur dy puse. Aty është uji mineral, i thartë. Pusi i parë është hapur me mjete teknike në thellësi deri në pesëdhjetë metra, por nuk ka arritur ta shpoj, sepse burgia e çeliktë ka hasur në guri të fortë dhe nuk ka arritur të depërtoj tek uji, edhe pse dihet se nën guri ka uji të shumtë. Ky uji vlon nga thartira e madhe. Këtu ka ujë me gazra karboni, që përdorin për saldim. Janë gazra shumë të forta. Një njëri nga Zebra, në këtë kohë vere, ka ardhur të marrë ujë të thartë në një pus. Kur ka tentuar të mbushë disa shishe, i është këputur litari. Tenton të hyjë ta nxjerrë kovën, por në hapin e parë vdes. Ishte ky, një i ri i familjes Halli nga Zebra.

Uji është i "gjallë".

XI.

Buza në vaj dhe buzëqeshja në lule viheshin në peshojë në një përkujtim.

Këtu, u lexua testamenti pa vaj e kujë, u bënë vizita e homazheve.

Një varg lutje të ndryshme në shenjë të kujtimit të rënëve dhe betejave të bëra të asaj lufte për lirimin nga okupimi i vendit, sikur gjithandej, edhe të kësaj pjese juglindore.

Pas kësaj lufte, meditonte, si gjithnjë, Ilir Gjoni: sikur të na mungonte shpresa se një ditë vendi s’do të ketë lirinë, vërtetë jeta jonë nuk do të kishte kuptim, edhe terri po të mos kishte fund, për Gjonin do mbetej ag e terr i tmerrshëm, që si i pamëshirshëm, do të sundonte jetën tonë.

Fundi i fundit është fund që ka kuptimin e mbarimit të një çështjeje. Logjika do të merrte formën e realitetit objektiv me thënien e mençur:

-Më mirë një fund i tmerrshëm se sa një tmerr i pafund, - tha Qelibiu.

Të mos harrojmë pra, tri shprehje: tmerrin, fundin dhe shpresën. Ishte ky mesazhi që u përcoll me rastin e përkujtimit të pesë vjetorit të rënies së këtyre, dy dëshmorëve të lirisë, pjesëtar të dy luftërave çlirimtare nga okupimi serb.

Vegullonin figurat e ndritura, sa ishin duke folur për motmotin e fundit të shekullit të kaluar.

Qelibiu, një njeri hijerëndë e i papërkulur, orator i mirë, i pa përtuar, përmendi përballimet: tmerrin e dhunës, tmerrin e vrasjeve, tmerrin e shpërnguljeve dhe emigrimeve si dhe dëbimin e tmerrshëm të shqiptarëve atëherë e tash.

Vatra e zhuritur dhe e përflakur, gjithandej, po sakatohej, megjithatë qëndrohej e s’hiqej.

Nuk i shihej fija e politikës "soll" që ua kishte ngatërruar shpresën në një tmerr të pafund, kurse Qelit i ndërronte fytyra.

Por, disa as nuk kishin guximin e përballjes me fundin e tmerrshëm....tmerr ishin vetë ata. Fundi ishte i tërbuar sepse i sëmuri i Ballkanit përpëlitej në shtratin e vdekjes.

Mirëpo, në këtë epokë, plejada e atdhetarëve dhe luftëtarëve më të devotshëm të lirisë ngriti çështjen tonë edhe matanë vijave: për lirinë politike, për të drejtat e njeriut, gjuhë, flamur etj.

Mirëpo, ata që pushtuan lirinë, këtë koncept e kanë renditur rrjedhshëm dhe natyrshëm: shpresën dhe fundin e tmerrit, lira nuk është larg për ata që e luftuan robërinë.

Në përkujtimin e të rënëve, u tha se dëshmorë të lirisë, shpresa u vinte me krismat e pushkëve çlirimtare në Drenicën e pamposhtur. Krismat e tyre, që jehuan maleve të Drenicës, ishin zëra që mposhtën zhgënjimin dhe mbollën shpresat.

Si asnjëherë më parë, edhe kësaj here u sillej vërdallë nëpër kokat e atyre, kushtrimi i Adem Jashari, Komandantit Legjendar të Ushtrisë Çlirimtare. Ky kushtrim jehoi gjithandej trojeve tona për t’u bashkuar rreth së lavdishmes UÇK.

Kushtrimit më me vendosmëri e të palëkundur iu përgjigjen më trimat dhe më atdhetarët. Me ta do të bashkohen i madh e i vogël. Me devotshmërinë e tyre iu përkushtuan luftës për ta bërë lirinë e paqen në trojet e robëruara.

Madhështia e luftëtarit i ngjet emblemës së asaj lufte. Dhe e lavdishmja do të nderohet deri në çlirimin dhe bërjen e tyre.

Në ballë, u bënë sfidë ofensivave dhe egërsisë së pushtuesit.

Me mishin e gjakun e më të mirëve, me përpjekjet mbinjerëzore të luftëtarëve liridashës u luftua armiku në çdo skaj të vendit. Me ta arriti kulmin e njohjes, dhe çështja arriti të shtrohet si problem politik në qendrat e vendosjes, të shtrohet si zgjidhje nga aleanca, sepse lufta e saj ishte e drejtë dhe patjetër ku vend lirinë e meritonte.

Jo, rastësisht zyrtarët më të lartë të Aleancës veri-atlantike, shumë herë thanë se, UÇK-ja është aleate e luftës kundër barbarisë dhe tiranisë që ushtrohej në këtë pjesë të Evropës.

- Vaji e buzëqeshja me lulet ishin përzierë në një çmim për çlirimtarët dhe aleatët, një imazh i ngrirë edhe për një kohë.

Edhe pse tmerrit i erdhi fundi, me fitoren e çlirimtarëve dhe aleatëve, pas një lufte të përgjakshme mes çlirimtarëve dhe okupueseve, psherëtimat dhe rënkimet nga plagët vazhduan. Ata që derdhën gjakun, ata që ranë me ylberin shumëngjyrësh do të kujtohen për çdo vjet, e më së shumti nga ata që lanë më të dashurit e tyre. Dëshira për të parë lirinë mbeti vetëm shpresë për ta. Hallall gjiri i nënës atyre që ranë për liri.

Lavdi.

Me lule në dorë pritnin çlirimtarët dhe aleatet. Ata, po hynin nëpër qytete e fshatra si fitimtar, dhe i gëzoheshin kësaj fitore, por jo gjithkund shiheshin fytyra të tilla.

forca të shumta kriminele pasi që kishin humbur, po tërhiqeshin si bisha të plagosura, sikur anija që donte të fundosej. Ata, po e merrnin haraçin, për krimet që kishin kryer mbi pjesën tjetër të kësaj popullate, për ndjekjet dhe për tentim-pastrim të territorit, por ata po përqendroheshin duke u barrikaduar në Rrezartën Lindore.

Por atje, ata nuk heshtin..... as armët e tyre...

Në barrikadën e tyre, në trojet e mbetura matanë Lagunës...

Ishte po ai monstrum i pagëzuar me tym temjani. Aktet kriminale ndaj popullatës së pambrojtur, po i përsërisnin.

Filloi edhe një ikje e dhimbshme dhe e tmerrshme, që si dihej fundi. Fshatrat përskaj kufirit u shpopulluan, u boshatisën....banorët e mbetur morën arratinë, pa ditur se ku do të përfundonin.

-A mund të duronin një gjë të tillë ish luftëtarët dhe shumë bashkëluftëtarë të tjerë që endeshin rrugëve të qyteteve të vendit, pa të drejt kthimi në vendlindje? – ka pyetur Trimi

- Sigurisht se jo- ja ktheu Agai. Njeriu sigurisht se, nuk do të rrinte duarkryq e të bënte sehir derisa armiku dhunon lirinë, shkel mizorisht në trojet shekullore duke na përzënë.

- Jemi lënë në mëshirën e fatit -u tha të vetëve që kishin ardhur për ta parë atë ditë. Ata ishin nxënë, dhjetë ditë para kapitullimit, nga mbeturinat e pushtuesit që po tërhiqeshin andej, ndërsa një nga djemtë e axhës së tij, ishte vrarë si ushtar duke e mbrojtur popullatën deri sa tërhiqeshin nga zona e luftës.

Horrat, duke aguar dita e lirisë, kishin hyrë në Pashtrak te Kokat dhe kishin rrethuar shtëpinë e tij me anëtarët e familjes, deri sa ishte ai në istikame.

Ai me shumë bashkëluftëtar tjerë, bënë edhe njëherë betimin e luftëtarit të lirisë, duke u rreshtuar rishtazi në rrugën e lirisë së plotë, kësaj here për lirinë e Lindjes. Gjithnjë në anën e luftës, në mbrojtje të popullit, në ballë të detyrës i gatshëm për të dhënë jetën për lirinë edhe të asaj pjese të robëruar.

Pas rënies, bashkëluftëtarët në shenjë nderimi e përkushtimi për veprën heroike, emëruan brigadat me emrin tyre, për t’i qëndruar me besnikëri idealit deri në përfundim të luftës.

Për Lagunën,.. për këtë emër, për dy pranvera rresht, mbajtën armët në krahë duke mbrojtur të drejtën e saj të natyrshme dhe të ligjshme, për lirinë dhe bashkimin me pjesën, që ishte ndarë padrejtësisht. Për këtë ideal të shenjtë, kjo luftë heroike dhe të rënët e saj e vulosin historinë e vetë. E bërë me aq mund e sakrificë, rreth së cilës u bashkuan bijtë dhe bijat më të mirë nga të gjitha anët,... u bë udhërrëfyes i të shtrenjtës liri.

Mirëpo, përkundër luftës së mundimshme, gjakut të derdhur për liri, ideali i luftëtarëve, i të rënëve u tradhtua. U tradhtua nga paaftësia e palës që po i hynte negocimit dhe nga paaftësia e parakushteve politike.

Kujtojeni rilindësin e madh kur thotë:

"E kah lind, dielli të ketë dritë, jo, mjerim te ti. Dikur vatër e luftës për liri, po sot më thuaj si je, e dorëzuar, e tradhtuar, e shtrirë për dhe...."

Mitrovica e Isë Buletinit, për Lordin anglez, ishte atëherë shumë larg për ta bashkuar me vendin. Mjerisht, kjo ndodhi në të kaluarën, duke shpresuar se kështu nuk do të ndodh në të ardhmen. Por, kjo sikur po përsëritet, dhe shi për këtë kuptimi i bërjes së luftës dhe derdhja e gjakut për tërësi, ka humbur.

Duke e harruar të kaluarën është rrezik që të mbeten shumë pjesës edhe sot si Mitrovica dikur. Më vonë, ndoshta do t’u kujtohet, por do të jetë një fund i turpshëm dhe për faqe të zezë, sepse lufta çlirimtare dhe rënia e dëshmorëve do të jetë vula që vulos ardhmërinë e këtyre viseve.

-Kush ndjek porosinë e dëshmorëve kurrë nuk do të gaboj në rrugën e tij drejtë lirisë, -pëshpëriste si në heshtje.

Homazhe në përvjetorin e rënies. U vendosën kurora lulesh mbi varrin e të rënëve. Aty, u mbajt një fjalë rasti, para familjarëve, bashkëluftëtarëve, bashkëfshatarëve dhe të pranishmëve te tjerë nga fshatrat përreth. Naumi në fjalën e tij me këtë rast, vuri në spikamë virtytet e larta prej luftëtari, të dëshmorëve. Ai ka porositur se ata që dinë të çmojnë sakrificën më sublime për liri, paqe, përparim dhe integrim nuk do të shuhen kurrë. Kjo dëshmon se populli është për t’u përmbushur amaneti e atyre, dhe vetëm kur të përmbushet ky amanet, ata do të prehen në tokën për të cilën ranë. Peneli, bashkëluftëtari i Arbrit kujton se, ai si çdo i ri, shkoi ne Shqipëri për stërvitje për t’u kthyer më vonë me njësitin e tij përmes Maqedonisë në zonën e tij.

Arbenin e gjejmë me njësitin e tij, tha Peneli, duke operuar maleve të Karadaket. Ndërsa Agroni, një nga bashkëluftëtarët e tij të pandashëm deri në ditën e fundit thotë se: "Arbeni ishte ushtar i heshtur, besnik dhe i përmbajtur që shquhej për guxim dhe kryerje të detyrave ushtarake. Duke qenë në radhët e para nga ata të luftëtarëve të Lagunës, ai ra dëshmor i parë duke kaluar zonën kufitare, deri sa ishte me njësitin e tij. Ai, ishte me zemër të pastër, energjik, i dashur, i buzëqeshur me të gjithë, por nuk i duronte padrejtësitë, luftonte gjithmonë kundër saj".

Arbeni u rrit në frymën e dritës së lirisë. Burgosjet dhe persekutimet fuqishëm ndikuan në vetëdijen, virtytin dhe karakterin e tij, prej një luftëtari të paepur. Arbeni që në bankat e shkollës përballet me pushtuesin. Si pjesëmarrës në protesta, ai shfryn mllefin ndaj atyre që kishin shtypur, vrarë dhe burgosur popullin e tij. Ishte i vetëdijshëm për rrezikun që i kanosej.

Kur lufta po trokiste në derë, ai i përgjigjet dhe futet në Lëvizjen atdhetare pa u hamendur. Edhe pse i ri, Arbeni kishte vendosur të luftojë për lirinë e atdheut. Në stërvitjet për përdorimin e armëve të ndryshme shquhet për shkathtësitë. Stërvitjet në Elshan dhe në Meken e Arbërisë e kalitën edhe më shumë, nga ku kthehet sërish maleve.....Radhitet në logjistikën e Zonës në njësitin i cili furnizonte luftëtaret e lirisë me armatim. Arbri i njihte mirë të gjitha shtigjet e maleve të Karadaket. Kush e di sa herë kishte kaluar me karvanin e gjatë, të ngarkuar mirë, për ta drejtuar kah shokët të cilët e prisnin.

Derisa ishte në radhët e saj, ai, kishte bërë edhe detyrën e korrierit. Kishte përcjell eprorët e lartë në mesin e të cilëve edhe ish-drejtues të lartë të KP e të Shtabit. Me rastin e përvjetorit të rënies së tij këta eprorë, gjithmonë përmendin të bëmat e tij.

Në pranverën përmbyllëse të këtij mileniumi, ai shkonte drejtë përjetësisë... shkonte, dhe bashkohej me të tjerët, duke i dhënë hakun armikut, i cili pas tërheqjes ishte barrikaduar në tokat tona, në pjesën lindore në Lagunë.

U vë në mbrojte të popullatës së kësaj ane, duke u dal përballë bandave kriminale të pozicionuara në pjesën lindore. Ai u solli armatim të mjaftueshëm shokëve-luftëtarë të tij.

Ende pa i mbushur të nëntëmbëdhjetat, i lindur, si hasreti i gjyshit, dhe nxënës i mësuesit të parë, në maj, sapo ishte mbushur mali me gjethe, sapo krisi pushka e parë e lirisë në Lagjen e Pamirëve, në trekëndëshin e prerë padrejtësisht, në luftën e pabarabartë qëllohet për vdekje nga plumbat e armikut. Përkundër përpjekjeve të paqeruajtësve për t`ia shpëtuar jetën në Sojevë, mbyllen sytë e tij përgjithmonë për të mos vdekur kurrë.

Te Lisi, në Rup, te vendi Guri i varreve, të gjithë u mblodhën për t’ia dhënë lamtumirën e fundit amshueshmërisë dhe lindjes së tij. Ai nuk prehet i qetë në dheun e Arbërisë deri atëherë kur do të bëhet realitet amaneti i tij për liri dhe paqe.

Lavdi!

-Ai, si Feniksi që kishte hipur në Kalin me flakë art, kalëron i lirë. Si Azgani...

-Sa ishte gjallë, këtë vend e mbuloi me nam.....

Dheu do të vazhdojë ta ruaj gjakun e atyre që rënë, gjithandej hartës sonë. I ngrirë, u kishte mbetur testamenti i tokës, brezave që po bien në altarin e lirisë duke ua shtrirë njëri tjetrit dorën e besë-lidhjes.

Me 19 maj 2000 në Kodër të fshatit Gare ra dëshmor, Arben Ramadani(1981-2000)

Prishtinë, 22 maj 2000(QIK) - Në kufirin Kosovë- Serbi, nga snajperët serbë, u plagos për vdekje Arben Ramadani 19 vjeçar, nga fshati Kokaj i Gjilanit. Burimet e KFOR-it bëjnë të ditur se ky ri u qëllua derisa ishte duke kaluar andej zonës kufitare. I ndjeri ishte sjellë deri në fshatin Pograxhë i plagosur rëndë dhe prej andej dërgohet nga trupat amerikane në kampin Bondstill, ku edhe vdes për shkak të gjakderdhjes.

Arben Ramadani dje u varros në fshatin e vendlindjes në Kokaj.Arbeni ishte ushtar i UÇK-së, atdhetar i heshtur, besnik dhe i devotshëm deri në ditën e rënies.

XIII.

Sapo ishin kthyer në shtëpi, nga Maja e Sukës, kësaj radhe kishin ardhur më herët se ditëve tjera. Kishte edhe një orë para mbrëmjes, para iftarit. Ishte dita e dytë e Ramazanit. Këtu respektohet me përpikëri muaji i agjërimit. Në mbrëmje dëgjohet piskama e fëmijëve dhe thirrja me telefona celular.

-Haber, fjala e tyre në vesh të Zotit! -nisë muhabetin, Halli, një mesoburrë dyzet vjeçar, duke pasur në mendje hyrje daljet e trupave policore serbe me uniformë e me armë. Ata janë përqendruar në, dhe rreth territorit të vendit pas gjashtë viteve të largimit të tyre.

- Prite se erdhën, lere se shkuan...rutinë. Por, fëmijët te Carët, qenë të parët: ata dhanë lajmin.

Në orët e mbrëmjes së të premtes në vend që të japin "haber" se po bien tupanët për iftar, ata thanë se: nëpër shtëpitë e Lagjes te Carët, në juglindje të vendit kanë hyrë xhandarmëria serbe.

-Askush nuk dinë se përse kanë ardhur këta mysafirë të paftuar- tregon Regja, i rrethuar nga fëmijët e lagjes së tij. Prej se u erdhi ky haber, Halli dhe disa të tjerë shkojnë në lutje para iftarit.

Ik se hynë, leje se ikën... pritë se hynë pa shkasë dhe pa shenjë pa dije: po ishin xhandar serbi, dhe kanë shikuar terrenin. Të dytët hyjnë, jo larg prej të parëve që dolën!

Nga baraka e tyre ku janë të vendosur, ata, ishin futur një kilometër në thellësi të vendbanimit, në drejtim të pikës kufitare të Puçibabës.

Aty gjendet postblloku tjetër. Askush nuk dinë pse kanë ardhur ashtu të armatosur me pushkë automatike dhe pajisje tjera, deri në afërsi të postbllokut. Këtë nuk ka mundur ta sqarojnë para banorëve, as ata që kanë shkuar për të mësuar shkakun e ardhjes. Qëndrimi i tyre, në kohën e mbrëmjes te mali i Sukës dhe për rreth lagjes së Curret, i ka shqetësuar pa masë ata, duke i sjell frikë për hyrjen e tyre në këtë pjesë të Kosovës. Këtu është vendi ku e kanë të ndaluar të kalojnë dhe të qëndrojnë.

Pra, aty në kilometrin e fundit që ndan vendin në juglindje të magjistrales, aty ku lartësia mbidetare arrin 880 m., ata pakë veta që jetojnë aty, tashmë janë harruar, janë lënë gati tërësisht të braktisur.

-Atyre, përkundër kushteve të vështira, të cilët mezi ia dalin me halle, u mungon edhe siguria për të qëndruar në vatrat e tyre- tregon, Brahomi.

- Ashtu edhe është..- i ka thënë Halli, i cili së bashku me Drizën i kishin përcjell gati një orë, deri sa ishin tërhequr në drejtim të malit, duke përshkuar shtëpitë e fundit të fshatit.

- Na jemi mësuar me këta xhandar, po sikur të ishte dikush tjetër, kaherë do t’ia kishte mbathur nga fshati.

- Këtë e dëshmon edhe e dhëna tjetër- thotë një tjetër përfaqësues i fshatit Brahomi.

- Më nuk po mundemi as fëmijët me i mashtrua.

- Ata herët kanë filluar të plakën me "drojën"se, do t’i përcjell ndonjë fat i keq, me hallin e "mezhdave". Mos interesimi i askujt, që së paku të gjendet ndonjë zgjedhje, për të mos i shqetësuar më, ky vend do të mbetet i zbrazët. Janë ankuar dhe kanë trokitur derë më derë, edhe te paqeruajtësit, të cilët kanë rralluar vizitat këndej prej se është hapur pika kufitare në hyrje-dalje të vendit. Edhe pse policia po dalin rrallë këtej. Së shpejti as një banorë nuk do të mbetet në këtë brez kufitar.

Kështu kanë heshtur edhe autoritetet më të larta të vendit

-Na ra hise me u shastis...

Policia, dinë, aq sa japin informacione banoret e Puçibabës, nga se zona është e përfshirë "si zonë e sigurisë" e nënvizuar me vija të kuqe, ku përgjegjës janë paqeruajtësit. Pjesa tjetër brenda territorit të vendit, konsiderohet si "zonë e kaltër" që përgjegjësia i bie policisë lokale.

Në gjithë rajonin ankesat, tashmë janë bërë rutinë.

MUP-i, xhandarmëria, apo pasardhësit e trupave të tyre "Tigrat", pse jo edhe ndonjë tjetër, janë bërë të zakoneshëm këtyre ditëve të fundit. Popullata është e shqetësuar në çdo kohë në tërë hapësirën e provincës. Ata janë të dëshpëruar thellësisht për mos përkrahjen e nevojshme, që të jenë të sigurt në shtëpitë e veta.

Puçibaba me atë nahije po shpopullohet nga andej, askush nuk do të mbetet andej, pos xhandarëve?

Mesazhi i përkujtimit

Nuk lidhet me pjesën e epërme

Jo, shumë larg nga shtëpia e Myftarit, ditën e Bajramit komandant Saqa kishte marrë një letër nga Arbër Presheva, se do të shkelet toka nga asqeria e huaj. Ai me të parën ja priti:

- Ne nuk kem ku të shkojmë, jem në tokën tonë she së bashku me bashkëluftëtarët e vetë i kishte dalë përballë një asqerie të fortë.

- Kush është me mua sot të vdes në istikam!

Ai qëndroi aty deri sa u vra. Me plagë u tërhoq në prapavijë, por gjakderdhja nuk iu ndal, shkoi në përjetësi dhe u varros ne fshatin përkarshi te tokës vetë.

Komandant Saqë Puçibaba kishte mbajtur krahun perëndimor për t’ia prerë vijën hyrjeve të forcave të huaja, përmes enklavave, te lumi i Bindit.

Pas tij, Xhemë Leka i kishte pas veti njësitin e vezhguesve në prapavijën e luftes së Llapushës. Ata u fortifikuan në një shpellë guri dhe vran togun e diverzant të armikut, për ti dhënë leksion hasmit që kishte mësy me shkel në Halëzezë.

I nxë pas tyre taksiroti, i tregonte bashkëluftëtari i tyre prej Myqyt, vetë Ramë Rexha,i odave, se si arritën të kapin çeta e çetnikëve, dy të rinjët, Arin e Kadiun pasiqë i lidhën për pushkatim, i liruan sa për ti bartur me mushkë të ngarkuar të vrarët në Llapushë, ndërsa të tjerët e vrarë anës tjetër të malit i përcollën me çerret të mbushur përplot me trina. Dy nga dy, varg me një pak më të lehtin prej tyre e kishin lidhë në paragon të samarit deri te laku i Mullirit të Kokës.

Aty në lakesen për ballë Birës së kaçakëve u kishte rrëshitur njeri prej tyre e u kishte ra me kokë përtokë.

E pakuan me kondakt pushke, Ari e Kadiu, pa ia nda fare deri sa ishin varrosur te varret e Shkive në mjaën përkarshi.

Nuk kaluan shumë ditë dhe prapë u kthyen të paftuar ashtu siç kishin ardhur një muaj para ditës së Shën-mitrit për ti marrë eshtrat e atyre që ishin vrarë për tokën e huaj.

Duda një grua plakë që kishte qëlluar rastsisht ti bie aty pari në arën e saj. ku ishin varrosur, kishte dalë njëri nga ata që drejtonte cerremonialin e zhvarrimit për ti kërkuar asaj nëse, u kishte mbetur borxh për tokën që ishin varosur çetnikët.

- Jo, u tha atyre, kjo është mbetur këtu hanë e donë vakavi i moqëm, ku janë varrosur e zhvarrosur asqeria e huaj, secili prej atyre që u vranë i kanë mbledhur eshtrat. Dhashtë zoti e qofshin të fundit, u tha duke u ndar prej tyre fare pa u përshëndetur, duke i lën pa fjalë të shtangur në vend si ogur i zi.

* * *

Krahu juglindor kishte mbajtur ushtritë e huaja për të mos invaduar deri në ditën e Bajramit, kur pëlcet Fronti i përbashkët lindor i Aleancës. Por Jalta, ia kishte prerë vijën zonës perëndimore dhe lindore, sipas pazarit të tyre tjetër kund.

Secili që nuk i ka duart e përgjakura le t’i bashkohet aleancës antifashiste, u tha, Fetë Be Draga, përfaqësuesve të legjislaturës së vjetër, Lamë Stanit, e tjerëve.

Tkurrjet në lindje të vendit ishin nisur kaherë me anë të vrasjeve të hapura dhe misterioze, përmes dëbimeve, maltretimeve, varfërisë, mbjelljes së frikës,... metoda këto të përdorura edhe sot e kësaj dite, ku vetëm se janë ndryshuar format e manifestimit të tyre në kohë dhe hapësirë tjetër.

XIV.

Lavdia e Llupës së kurriz malit të Karadaket, që kishte ardhur nga mëhalla e Epërme e lagjes mu afër Xhamisë, i rrëfen të vetëve:

-Sa herë të përzihet hesapi atje lart, këtu përzihet morti me jetën. Kjo luginë, sikur sjell diçka nga qielli, furtunën e trazuar, e cila të përkujton reumat e të ftohtit prej majës së Lytenit.

-A po e sheh këtë përrua? – pyet xhaxha Kadiu, duke bërë me dorë kah ujëvara.

- Këtu edhe para gjysmë shekulli, si një, janë martirizuar 13 vetë.

Ata kanë nxënë vend në varret pa epitafe, në mesin e tyre edhe dy familjarë të Kadiut dhe dy të tjerë të plagosur nga pushtuesit e huaj. Nga dy varre të mëdha janë marrë eshtrat e dy burrave, si lisa, janë dërguar në sarkofagë për të parë se sa të vjetër janë. Janë marrë nga varrezat në mes Xhamisë së Llupës dhe truallit të kishës së Gjonit.

- Mirëpo, edhe ajo luftë që u bë si u bë, u vranë shumë veta- u thotë të rinjve, xhaxha Kadiu. Por, kjo tash, edhe për ata nuk dukej më si ndonjë përrallë, por një histori tragjike dhe e vërtetë, sepse shumë nga ata edhe vetë kishin marrë pjesë në të.

Djali i vëllait të tij kishte dal nga Shtëpia e Kadiut në majin e '99, dhe kurrë nuk është kthyer. Thuhet se paramilitarët, me "Kvasika" në dorë, kishin hyrë në atë pjesë të boshatisur përmes korridoreve, të cilët, mendohet se e kanë masakruar.

- Nuk është shaka kjo, biro, se edhe pas nesh po mbetet e keqja. Duhet ta kemi dertin se ku po e lëmë ardhmërinë! Dhe, kjo e keqe, s’ju bënë hiç mirë as atyre që sonte, ndoshta, nuk mund të hanë bukë e të pinë ujë prej darkës e gjer në mëngjes.

Festa e Bajramit, të qershorit e senes ’44, të kujton ngjarjen e rrëqethur: kur në këtë xhami nuk është falë Bajrami e nuk është mbajtur as mesha katolike në Duna.

-Askush nuk ka mundur të urojë Bajramin, se krejt burrat kanë qenë atë ditë, terr e dritë te kufiri, për udhë të trenit.

-Po kam frikë, o djem, mos po na kthehen prapë ato "senet" e atyre herëve, - tek po i shkonin sytë kah përroi i Dacit.

Bëni ndjesë pastë, ishte vrarë vetë i dyti, së bashku me Ahon e bishtajës në natën e tmerrit, atë ditë kur hynë në fshat, dhe vranë e prenë gjithçka gjetën. Jo, shumë larg nga shtëpitë e bishtajës, e gjetën trupin e Shaban Daci-Bënit të shtrirë gjerë e gjatë për tej ujëvarës që ndante përroi me Amshojnë. Bënit i kishin dalë gishtat e mëdhenjtë nga opingat e buallit, të fryrë e të mërdhirë, sikur donin t’i hanin bishat vrastare. Njëri nga ata, shtiu për së vdekuri në trupin e Bënit. Pas gjysmës së vjeshtës së parë, Sherifi dhe Ruzhdiu i mblodhën burrat e Llupës: Metin, Binin, Plaku Ramën dhe të tjerë për ta bërë një dert: ta lëshojnë fshatin apo të merreshin vesh me komandën e Batalionit të tretë të asaj brigade që ishte vendosur para tre ditësh në Lagjen e Bishtajës. Ata kishin marrë një copë letër nga komanda e trupave pushtuese, të cilat kishin paralajmëruar se vetëm po kalonin nëpër Karadaket.

Pasi që u kishin kërkuar t’i dorëzojnë armët, i lidhën me litar duke i lënë në mëshirën e rafalëve të pushka-mitralozit. Shpresonin se do t’ia falnin jetën ndonjërit nga 13 burrat e lidhur të fshatit. Në mes të vdekurve, fati deshi që nga ata të shpëtoi vetëm Meta. Ata vazhduan më tej duke i ndarë gratë e fëmijët nën 12 vjet nga burrat. I pushkatuan pa gjyq. Disa burra të tjerë, kush nuk pati pushkë mori sopat e tërfurk e u nisën për të dalë në fushë të betejës. Mirëpo, kishte ardhur një urdhër i prerë: " Të mos shtihet mbi ta përgjatë vijës: Puçibabë, Blinajës dhe Burisë, pos në rast vetëmbrojtjeje".

- "Do t’i shkelim Karadaket, dhe do t’u hedhim ujë të vluar, si në Kataraktet e Llapushës", - kishin thënë ata pas sekretit që ua kishte treguar Arbër Presheva.

Te Kodra e Becit afër përroit - ishin mbledhur paria e gjithë vendit dhe kishin vendosur të tërhiqen pastaj në lindje përgjatë vijës së Frontit Lindor. Ata që ishin nën armë u bënë helm e vrer. Një lajm, se Aleanca Anglo-amerikane nuk kishte treguar interes për të mbajtur këtë vijë të frontit lindor, i kishte lajthitur.

Burrat e vendit që kishin bërë Lidhjen e Tretë të Prizrenit, i bashkuan pushkët për ta bërë aleancën e përbashkët antifashiste: ta dëbojmë pushtuesin fashist për t’i zgjidhë çështjet etnike sipas marrëveshjes së Mukjes dhe të Bujanit, u kishte premtuar, Arbër Presheva krerëve të gjithë vendit. Ndërkaq, vetëm Komandant Skënderi me trupat e tij, Lagunën e kishte shpallë- Arbëri të Vogël.

Laguna me rreth njëzetë e dy kilometra gjatësi, dhe të një gjerësie prej pesë-gjashtë kilometra, sa e kapte me një drejtim pushka e gjatë, shtriheshin, gjithandej vendbanime, të dendura një pas një, sixhim. Për një kohë sa kishte konflikte të armatosura Laguna e kishte ruajtur tërësinë e vet me pushkë të gjata dhe Gulinov.

Grabitjen e tokave në zemër të Ballkanit që prej ardhjes së tyre nga Karpatet e kishin pasur në gjak.

Gjyshi Çeliku, nipit të tij i kishte treguar për ndjekjen e tyre, para më se një qind vjetëve, prej Livadheve të Klanit të Sanxhakut të Nishit dhe të Pazarit në kohën e Kongresit të Berlinit, i kishte treguar për zbrazjen e shtatëqind vendbanimeve shqiptare. Kjo ndjekje ka vazhduar edhe nga pushtuesit e rinj edhe në vitet e "pas lirimit", e deri në ditët e sotme.

XV.

Pas 10 qershorit ‘99, lagjja tjetër, sipas marrëveshjes së Kumanovës, kishte mbetur matanë kufirit. I vetmi shenjë që u kishte mbetur nga koha kur ishin bashkë me lagjet tjera janë shtyllat e elektrikut dhe "Udha e Kerrit", siç i thonë banorët, rrugë kjo, e vetme që lidhet me qytetin.

- Ka mbi 2000 vjet, që këtu ishim së bashku - i thotë më pas Regja, një meso burrë nga mëhalla e Zamirit, të Llupës.

-Fryma grabitëse për tokat tona nuk iu shua serbit as sot e kësaj dite. Pasojë e kësaj fryme grabitëse kanë mbetur të uzurpuara edhe tokat e Zamirit, me argumentin e të fortit.

-Por, një ditë, kjo tokë e jona, do ta ketë lirinë. Edhe ne do të jemi të lirë në vendin tonë - shprehet Regja që e kishin mbuluar djersët dhe mallkimet. Përkundër tentimeve që të na zhdukin nga faqja e dheut, përkundër të këqijave që na kanë përcjell gjithmonë, ne kemi arritur të mbijetojmë e të ecim drejtë, dhe asnjëherë nuk do të ndalemi deri në fitoren përfundimtare, sepse këtë e kemi trashëgim nga të parët dhe të lejuar nga zoti si popull me virtyte të larta.

Pra, pa këtë të mirë as jeta "tjetër" nuk do të ketë kuptim.

- Jo! - Edhe nata, po të mos kishte fund - terri do të mbetej përgjithmonë terr i tmerreve. Kjo e "keqe" është e pamëshirshme dhe do ta sundojë gjithë jetën tonë".

- Prapëse prapë fundi është fund.

- Çdo gjë duhet ta ketë kuptimin e mbarimin përmbajtjesor të çështjes... - e la në gjysmë fjalën si një imazh të ngrirë.

-Por, edhe me luftën që u bë nuk përfunduan vuajtjet, hjekat tona, jo, - ka shtuar Regja, deri sa qëndronte në këmbë përballë xhamisë, duke lëvizur kokën herë në të djathtë e herë në të majtë, ndonëse kësaj here, jo për të dhënë "selame", por nga dhembjet e brendshme, të cilat e shponin në trup.

-Këtu po na vizitojnë milicët e Serbisë, por edhe "tigrat" me uniform.

-Tashmë, këta janë me petka tjera, -plotësoi njeri nga ata.

-Brenda kufirit po na i luajnë "mezhdat", sipas "hartave" të tyre- tregonte tjetri, që nuk i ndahej fare Rexhepit, duke prekur që mos të flasë se mund t’i dalë punë me xhandarmërinë që ishte jo më larg se 50 metra më tutje.

Për mes ndonjë automjeti, që rrallë kalonte, kuptohej mirë se, Lagja e Zamirit nuk ishte as me VR as me GL, por me KS.

- Pjesa prej "këtu" te "Guri i Kalit", në Puçibabë, duke u kthyer pastaj në anën tjetër kah Tubi, Mirosini, e deri në Gjergjevicë të Gollakut, shtrihet Laguna, - tregon Regja me dorë.

-Pas 17 muajve rresht, sa pati luftë për të drejta e liri, nuk arritëm të bëhemi bashkë dhe t’i themi njëherë e përgjithmonë JO, ndarjes.

- Për ideal të shenjtë ranë dhjetëra djem tanë të cilët ia dhanë vulën kohës më të re që ne po e gëzojmë. Rreth këtij ideali u bashkuan luftëtarët trima nga të gjitha anët e këtij trualli stërgjyshor,. Këto janë dëshmi të historisë se, si duhet bërë jeta në tokën tonë të shtrenjtë- krekëzohet pak bashkëbiseduesi ynë.

-Lufta e filluar nga këta djem nuk u ndihmua nga të gjithë dhe kjo ishte arsyeja që ky proces nuk shkoi deri në fund. Në vendet tjera cilësohet si tradhti, kjo. Kjo ndodhi nga pa aftësia jonë, dhe jemi të frikësuar se do të tradhtohemi edhe ndonjë herë si më parë.

-Na kurrë nuk mbushemi mend, jo".

- Nuk po e di a është e vërtetë se ka ushtri tonën, se pata me shkua me ta nëse nuk e kanë me hile, s’i këta që e lënë në gjysmë këtë punë. E nisëm me Kosovën njëherë, Lagunën, pastaj me Rumelinë Perëndimore. Copa-copa e nisëm dhe copa-copa mbetëm- i dha Leka Dafinës.

- Nuk e kish pasur keq, Ukë Hoti, kur kishte pas thanë: "për çlirim duhet të ngrohemi të gjithë, si një trup, jo mëhallë mëhallë, se edhe kështu jemi pak, po edhe nëse nuk bashkohemi do ta kemi gazep gjithmonë. Ma mirë me pas nisë si Dardani

- Pse kënd pyesim ne?

- Jo, jo- përgjigjet shkurt ai.

- Gjithkund u nis me flamur e himn, por secili me të mëhallës së vet.

- Ne duhet me u bë bashkë dhe duhet të mbështetemi në forcat tona se: "kurrkush nuk vjen të vdes, këtu pos neve".

- Sa herë që jemi bashkuar, përkundër dëmeve, kemi dal fitues. Edhe ushtarët e perandorisë turke ikjen e kanë filluar nga ky kufi, prej Topisë, kanë thanë pleqtë tanë.

XVI.

Fija e hollë e tkurrja e "mezhdave" i ka lënë me gishta në gojë. Brahomi nga shtëpia e tij i shikonte me mall tokat që kishin ngelur andej. Në gishta numërohen familjet e mbetura aty.

- Mezi është bërë një klasë me nxënës. Disa prej tyre nuk mund të shkojnë në shkollë për shkak të sigurisë dhe kushteve të vështira. Numri i atyre për çdo ditë zvogëlohet. Edhe ajo klasë së shpejti do të mbetet pa nxënës. Nuk po merrni kurrfarë masash për përmirësimin e kushteve të këtyre banorëve, edhe pse për to u kemi shpjeguar disa here- flet duke shprehur hidhërimin e thellë Brahomi.

-Mos e merr me të sertë... -ia ktheu Ministri.

-Prandaj këto janë shkaqet për zvogëlimin e banorëve nga Maja Sukës.

-Ato shkaqe janë të paraqitura disa herë në forma të ndryshme nga i gjithë brezi i trazuar.

- Nuk është ndihmuar në asnjë aspekt, as për një pikë ujë, sepse ujë këtu është "qesat" i madh.... Këtu hon e donë me gomar është bartur uji nga burimet e pasura për karshi. Por ato burime tash kanë mbetur matanë...- i bën me dorë plaku, kah ana tjetër.

- As rrugë nuk kemi të hairit, - fliste duke lëviz kokën herë anash herë poshtë e lartë, ashtu si i vinte fjala.

- Mëhallët e fshatit të bëra pikë e pesë. Vetëm tre-katër familje janë ndihmuar me material ndërtimor, gati të gjithë janë në asistencë sociale, apo pensione të pleqërisë.

Medet për neve, ...

- Hallet e kësaj popullate të varfër janë të shumta: pa, rrugë, ambulancë, shkollë etj,

-Po, i rëndon edhe më shumë pasiguria, pasi që vazhdimisht janë në presion të vazhdueshëm nga xhandarmëria. Ata detyrohen të mbyllën në shtëpi pa rënë terri. Tokat e tyre të pa punuara, të mbetura djerrina, vetëm i shikojnë prej së largu. Me këto kushte vështirë është vështirë të jetohet e të rrihet këtu. Vështirë është të përballohen këto vuajtje, ky mjerim, - qajnë ata hallet mes veti.

-Për t’i zgjidh këto halle, vuajtje, probleme, mizori, etj., çka mundë të bëjmë?- kanë pyetur, pas shumë takimeve që kanë mbajtur me autoritete të ndryshme.

-Por, nga e gjithë kjo, siç po shihet s’ka asgjë,- thotë një nga ata, që sapo ishte kthyer nga pazari i së shtunës me një autobusë nga qyteti.

Ana tjetër e kufirit është nën mbikëqyrjen e xhandarmërisë. Aty afër kufirit janë edhe tre kroje, burime të ujit, prej të cilëve më parë furnizoheshin banorët gjashtë vjet më parë. Ata, kohë pas kohe edhe tani furnizohen me ujë, por me drojë të madhe. Pastaj edhe mulliri përdoret, por me frikë të madhe nga sjelljet dhe provokimet e xhandarmërisë.

Të gjitha këto bëjnë që popullata ta shpreh mllefin dhe pakënaqësinë për këtë izolim të plotë. Por, në asnjë send, nuk u bë asgjë... Ikën.

Në këto vitet e pasluftës, banorët e paktë nuk kanë pasur rehati. Dhe kjo po bënë, që të ndërmarrin, ndoshta, vendim unanim për t’u shpërngulur nga katundi.

- Jo, nuk ka mbet tjetër, veç me u tërheq prej këtu- i thanë njëri tjetrit një natë pas darke.

- Nuk e kemi prej qejfit, por prej zori: për të mbijetuar skamjen, pasigurinë dhe të gjitha të tjerat e këqija.

-Këtu, së paku jemi në shtëpitë tona, por........

-Të gjithë duhet të ndihmohen, si skamnorë për të cilat nuk kam kurrfarë fjale. Sa i përket kushteve në të cilat jetojnë ata, nuk mund të krahasohen me askënd në botë- u thotë gazetarëve avokati i popullit me rastin e vizitës së tij.

Shkolla rrezikohet të mbyllet fare, i rropatej nëpër kokë mendimi i mësuesit të vetëm të këtij fshati.

* * * *

Katundi përkarshi Muhaxhirëve, tashmë quhej Rënç i Nahijes.Majës shtriheshin anës Llapushës: Lugjet e Dredhëzave, Dafinave, i Firajës, Ledina e vogël, Aty para një shekulli e gjysmë, kur u dëbuan me dhunë nga Topalla nga i hunit e i konopit, duke u ndarë terri dhe drita, kishte arritur Çeliku nga Klani i Topalles me anëtarët e tij të familjes, të ngarkuar në kuaj. Çeliku, para zorit, në gushtin e 1881, kishte dalë i fundit nga Lagjja e Kokave nga Klani i Topalles,. Kjo i kishte ndodhur një ditë pasi i kishin hyrë xhandarët serb në shtëpinë e zjarrit. Xhandarët kishin hyrë edhe herëve tjera, por ata nuk ishin lëkundur. Kësaj here, ata shajkaçat i kishin varur në hyrje të shtëpisë dhe kishin kërkuar që gratë e familjes Çeliku t’u shërbenin atyre. Kjo i kishte detyruar të largohen nga arat e veta.

Atë pasdite me të rënë hija, ishin kthyer nga ara me duaj gruri të ngarkuar në qerret që tërhiqeshin prej kuajve.

Njëra nga nuset e fisit, duke mbledhur grurin e lamës, ia kishte plasur vajit.

-Çka, oj bijë ?- ia priti me ters, Çeliku.

- Çka po më duhet jeta me jetua prej ditës së sotme, a po e sheh shajkaçen e xhandarit në derë të shtëpisë?

Nuk pati fjalë më shumë, sepse këto fjalë i morri seriozisht, dhe e kishin prekur thellë në moralin e familjes.

Pa një, pa dy,..mblodhi djemtë.

-Ikëm! - dha urdhrin. Morën me veti vetëm ato që mund të ngarkohen në kuaj. Gratë morën boshtet, gjilpërat dhe vekun, kurse djemtë ngarkuan edhe kullën e kovaçit për ta vazhduar zejen e zanatit të tyre.

Çeliku me një palë hone dhe hipur mbi kalë ka arritur pa dalë drita te Kokat, për t’iu bashkuar kushërinjve të tij të parë, dy djemve të vëllait Ademit nipit, Bylykbashit, të cilët kishin ikur më herët. Në këtë rrugë të gjatë, njëri nga kushërinjtë kishte mbetur te daja i tij në Galanit, shtëpia e të cilit ishte po sa ta kalosh derën e Kapisë.

Ndërsa, Ademi, ishte larguar gjysmë shekulli më parë, ngaqë e kishte ndier peshën e rëndë të hunit dhe të konopit. Atëherë, ai kishte paguar tridhjetë lira çifligun e një kumarxhiu në Skupa. Pas kësaj marrëveshje e kishte vendosur familjen menjëherë aty.

Muhaxhirëve ... hallet u janë varur si "verig në oxhak"... muhaxhirëve.

Klani dhe Vrana, vende të bukura nga rrethina e Topalles, nuk u hiqej dot nga mendja familjeve të dëbuara.

* * * * * * *

Ndarja nga poeti është një vegulli që sa herë të lexosh atë që ka krijuar në fondin e tij letrar apo artisitkë, ta rikujton atë portretin e fuqishëm.

Pikërisht më 27 shkurt '04, për herë të parë që nga koha kur u hapën rrugët për qarkullim të automjeteve të udhëtarëve dhe mallrave nëpër Malësi te Karadaket, kishin ngarendur njerëz shumë me makinat e tyre, sikur edhe autobus të mbushur e të organizuar nga shoqatat e shkrimtarëve, artistëve dhe gazetarëve, që shkelën drejt Kokajve, vendlindjes së shkrimtarit për fëmijë, i cili me testamentin e tij që la për ta varrosur aty ku kishte lindur. Shkuam atë ditë, jo vetëm ata që kishim lidhje me njerëzit e fshatit, por gjithë ata që kishim lidhje me pendën e poetit. Thjeshtë për nder të atij që la vepër jetësore të shkruar. Për të satën herë shkelur mbi atë baltë që ngjitej për këpucët e llastuara, prej se jemi dalë fije prej andej. Dhe për më shumë herë e pashë lumin e Lllapushës, duke u derdhur mbi lumin e Bindit siç e quante Zejna, sipas rrjedhës së tij në Bindë. Shihej nga ana tjetër e tij, nga se si njëri nga ata që isha rritur pran këtyre burimeve, i dhashë mendjes të kujtohem më shumë mallëngjim rrjedhës kah lahesha dhe peshkoja.

Ndërsa ngjitesha hipur në makinë në atë përpjetën që për anash ishte thep i thepisur, të meremetuar tashmë nga udha e re. Në atë veturën e vendasit, Xhemë Karadaku, shkrimtar, që po na shoqëronte së bashku me njeri nga dramaturgët e rrallë që ishte dalë prej kësaj Gryke malesh, por edhe miku i Zejnës, regjisor, aktor, i cili ana tjetër e lumit të Bindit, por jeta na kishte lidhur sikur mëllenjat e zeza, gjatë gjithë asaj të kaluare që po ikte me rrëmbim. Edhe pse shumëçka kishte ngelur vetëm në kujtesën tonë dhe përmes tyre imazhi po i formësoftë vetëdijen e kalitur nëpër shekuj. Deri sa neve të tjerëve që ishim aty në makinë mbresat na ndërlidhen edhe me gjithë atë që kishte mbetur, por edhe me të kaluarën dhe të tashmen e familjeve tona që i kishim shkelur ato vite të jetës nëpër ato vatër të zhuritura e të zbrazura prej andej, nga hallet e jetës dhe zullumi i pushtuesit.

Unë ndjeva prapë në zemër dhe këtë si kisha pas ditur se e kisha në zemër, ndonëse shpeshherë e ksihim shkelur atë vend poshtë e përpjetë. Sepse kjo tokë që ishte e pasur me burime tokësore dhe ujore që ushqente gjithë andej, dhe i jepte ngjyrë jetesës atje, si me rrugë e shtëpi të fiksuara, i kisha parë si dekor në imazhet e shkrimtarit që po e përcillnim për të herë të fundit.

Sikur edhe ato vale e erëra që binin në heshtje vetëm përgjatë Grykës te Kalaja, dhe atë gurgullim të pa pushuar të Llapushës sime së cilës ia kisha nder zërin dhe e kisha parë ëndërr më shpesh se gjithë çka tjetër në jetën time.

Aty për aty mendova se kjo që po shihja ishte një përkitje mes vendbanimeve malore, i kushtëzuar nga ai imazhi i së kaluarës sonë, që sillej vërdallë në kokat tona.

Ndonëse e fare pa vërejtur se atë ditë kishin ngarendur edhe shumë të tjerë të ftuar dhe të paftuar. Një nga ata që po kthehej para me veturën e tij, ia bënte me dorë se varrimi nuk do të bëhet sonte sepse është bërë vonë... se a do të varroset me ceremoni fetare apo si... edhe pse neve na cingëronte celulari se kortezhi funeral po përcillej nga kolona e gjatë që kishte dalë nga Kryeqyteti, ku po jetonte deri sa ndërroi jetë nga një sulm në zemër.

U bë apo nuk u bë varrimi, po apo jo, sonte apo nesër, kurdo qoftë, ai sipas "amanetit", do ti rikthehet sërish tokës ku kishte lindur. Disa që po vinin prej andej, nuk po i bënte përshtypja jonë për fanitet në mendjet tona të përmallshme, sa nga mërzia e nga përmallimi.

Sapo arritëm në katund përpara nesh po hapej një portë dhe na ftonin për të hyrë brenda, ku ishte hapur konaku për pritje kryeshnosh. Në një shtëpi gati gjysmë të rrënuar ndonëse kaherë shihej se ishte braktisur nga banorët e saj. Fare pran asaj Gurine shtrohej një Ledianë përskaj një dushkaje bungu, ku nuk mungonin dardhat dhe molat Koke me trup e degë gati të plakura me plotë gunga e të thara të Kokajve. Atëherë vërejtja besimin në vete se vërtet kishim arritur aty për ku ishim nisur nga qyteti në juglindje të vendit. Shumë s’osh kishin ardhur në mënyrë të organizuar prej grupimeve e shoqatave dhe institucioneve publike të vendit për t;ia dhënë lamtumirën e fundit shkrimtarit Hallit. Shikoja me radhë njerëzit e ardhur dhe ata të këtij fshati malor, ku ishim lindur e bërë gati burrë dhe së paku atëherë mblidheshim për "dekje e dasmë", dhe këtë e kishim traditë së paku deri sa ishim aty. Ato kujtime i sjell imazhi I formësuar në prozën tregimtare të shkrimtarit Halli që po i kthehej vendlindjes së tij për të pushuar përmotshëm deri në amshim.

Mes rreshtit lexohet njeriu i vërtet i tij, ku i kishte hetuar ndarë aq ëmbël nëpër rreshtat e tregimeve në përmbledhjen" Vendlindja shihet në zemër , saqë kur I lexoje të krijohej përshtypja se gjendesh në një kopsht përrallor për karshi dardhishtës së tij në të cilën gjendej ai. Duke kaluar nëpër degë të shkurreve e ndjeja magjinë që mbart ky vend, fuqishëm mëkon lartësia mbidetare e që forconte nga ai peizazh në prag të pranverës stinës kanike që të kultivon triumfin nëpërmjet mospërshtatjes dhe disharmonisë si një kategori estetike mes imagjinatës krijuese të zërave të përhumbura të meditimit që ndjenin për humbjen e njeriut të pendës. Amin.

Halli, i lindur dhe i rritur në Rrezartë e ka pas quajtur me ngulmim, si:

-Mullëz dhe ajkë margaritari këtë vend të engjëjve, shumë kohë para se, të rikthehej përjetësisht.

Shkrimtari Haliçi, pa i mbushur të gjashtëdhjetat, mjerisht u kthye në arkivol, dhe u varros nën dardhë ku i kishte ikur jeta tok me fëmijëri.

-Po, e varrosim në Gurinën e tij të dashur, te ara e Veselit, -iu tha dy djemve të vetë shoqja e tij, Lydia.

Sepse thjesht, aty ishte vendlindja e tij. Atij ia bën varrin para ish shtëpisë në Gurinë, vend ky, ku kishte lindur dhe rritur me lojërat më të mira që i njohu bota e pasur shpirtërore e shkrimtarit. Edhe, z. Halli, si shumë të tjerë kish pas lënë amanet; "varrosmëni në Gurinë". Me gjithë mallin e ndryshkur në shpirt për t’u rikthyer i gjallë që të jetoi aty përsëri, zoti ia bëni derman lutjet të ngurtësohet në Gurinë pas vdekjes. Zoti ia qoj në vend amanetin e tij të fundit.

-Tek e fundit, nuk është i vetmi shkrimtar i dashuruar pas vendlindjes së tij, - i dolën si nga zemra fjalët, z. Kukoj njërit prej shkrimtarëve që kurrë nuk iu nda për së gjalli.

Secili njeri prej aed Homerit, ka edhe Itakën e vetë,- i tha z. Kukoj, shokëve.

- Kokat janë edhe me emër simbolik që më shumë sesa fshat- përplotësoi tjetri, këtu përkarshi shtrihej edhe Dardhishta e tij e dashur, pranë së cilës është një mal me lisa bungu. Me emrin e fshatit (Darshishtë), shkrimtari i sapo varrosur ka edhe një vepër.

-Këtu nuk ka mbetur më kush, - njoftonte shoku i tyre që po i përcillte si një ciceron i vërtetë, i cili i njihte në gishta shtigjet që qonin për andej, ku pushonte vuajtjet e tij shkrimtari i parë i kësaj treve.

Këtij fshati pas viteve të tetëdhjeta, nuk i mbeten më shumë se trembëdhjetë shtëpi me rreth pesëdhjetë banorë, por si duket, pos të vdekurve po i kthehen edhe të gjallët. Gjatë muajve të verës i shtohen edhe dhjetëra sosh, për t’iu bashkuar banorëve të mbetur në Dardhishtë.

Katundit po i vijnë edhe njerëzit të tjerë. Tashti, po e përcillnin një pesëdhjetëvjeçar, për në banesën e fundit. Së paku me eshtrat e tyre donin t’i bënin nder këtij vendi. Të gjithë ata që po vdesin në luftë a punë: dëshmorë, martirë, shkrimtarë, punëtorë e të tjerë, që kanë lind apo janë me origjinë nga ky vend, kanë lënë amanet, që së paku eshtrat e tyre, t’u prehen në këtë vend, prej ku janë shpërndarë si shkëndijat e strallit. Ata donë të kenë jetë të amshuar aty në vatrat e tyre.

Por, ditë për ditë është duke u shtuar edhe interesimi i të gjallëve që të kthehen për të pushuar apo jetuar në vendlindjen e tyre, dhe të parëve. Këtu funksionon edhe telefoni mobil, ka ujë të pijshëm dhe është shtruar me asfalt një pjesë e mirë e rrugës. Shtëpitë ekzistuese mund të rinovohen me pak investim dhe mund të shfrytëzohen për banim, madje është rritur edhe çmimi i tokës dhe i shtëpive. Shumë shtëpi janë të shkatërruara dhe disa prej tyre duken si të lëna shkret, thonë se janë të shumtë ata që po kthehen për t’i rinovuar apo ndrequr për banim të përkohshëm. Qoftë edhe për banesën e fundit.

-Atje, shihet një fshat i vogël, ku nuk kanë mbetur më shumë se trembëdhjetë shtëpi, siç tregojnë shënimet, - thotë përfaqësuesi i Kokave.

Dikur, para tri dekadave, ishte katundi më i banuar në zonën kufitare, me rreth pesë-gjashtëqind banorë dhe numëronte jo më pak se njëqind shtëpi. Treva malore e tyre figuron prej kohësh si atraksion turistik i Alpeve të Malësisë së Halëzezës. Gjendet, jo më larg se njëzetë kilometra në juglindje të qytetit, në një lartësi prej tetëqind metrash, mbi nivelin e detit.

Ditë e diel, kur kishim shkuar atje, edhe Mozi po kërkonte qershitë e sapo skuqura dhe dredhëzat e zverdhuara.

Këtu pranvera është e vonuar.

Në këtë kohë, nuk mungojnë as njerëzit që shkojnë për ta kërkuar atë stinë idhnake atje lart mes majave të bjeshkës, qoftë edhe për t’i vizituar të vdekurit, që pushojnë në Rup përjetësisht në jetën e amshuar. Vizitorët, zakonisht janë banorë të vendit, por, nuk mungojnë edhe ata prej viseve tjera.

Fëmijët kureshtarë ndalen, pushojnë, pyesin e freskohen. Ardi, ndalet pakëz te kroi i Sodës, ai tjetri, i Haxhiut, përtej tij, në mes të katundit, Mozi freskohet dhe pi ujë të ftoftë te kroi i Haxhiut. Kështu, gazmor dhe duke biseduar ngjiten përpjetës rrugës së lakuar.

Në një lëndinë, te roga e vogël, disa të tjerë kuvendojnë për natyrën, peizazhin përrallor. Ata mendonin, që në një të ardhme të afërt të ndërtojnë një lloj kamp-pushimi të vogël për verë. Një grup tjetër më larg, preferojnë të shkojnë edhe më lart, në zemër të Majamalit.

Rruga, për të dalë pastaj në Rup, të shpie kah objekti gjysmë i rrënuar i shkollës katër klasëshe. Aty gjen vetëm mësuesin Shefa me disa nxënës. Pjesa e rrugës së mbetur nëpër të cilin po shkonin tatëpjetës, ende nuk ishte shtruar as me rërë. Aty këtu vëreheshin copa të gurëve të shtruara më herët. Më tutje, rrëzë kodrës mbi një bungishtë të dendur shkurresh e lisash, një udhë anësore e mbetur si ndonjë shteg i dhive, mund të largojë nga rruga me pluhur. Shumë kush e kishte më të preferuar me ec në këmbë andej, për shkak të reve të pluhurit të shkaktuar ngre era që fryn pothuaj vazhdimisht në këtë anë.

- Je shumë serbez kah shkon o, njeri është më mirë t’i mbash xhamat mbyllur makinës! – i tha e shoqja, burrit të saj, që po e voziste makinën, deri sa ajo po e mbyllte xhamin e prapmë, ku ishin edhe tre fëmijët e tyre.

Duke ecur rrugës e cila kryqëzohej rrallë me shtigje tjera, takoje kalimtarë, kalimtarë e individ të ndryshëm. Shumica e banorëve të vendbanimeve për rreth katundit nuk zgjedhin as rrugën e lëndinës, as të lagjeve, por hapësirën e ndërmjetme, duke i marrë pyllit më shumë intimitet. Këtu, në dimër dilet me vështirësi, sidomos nga ana e pjesës lindore, por, edhe nga ana e Kalasë.

- Vetëm verës këtu ka më shumë bukuri- i tregon vëllai vëllait, të cilët kishin ardhur për t’i kaluar pushimet vjetore në vendlindje nga jashtë vendit, te ky katund, mjerisht i kthyer në banorë mërgimtarësh.

-Doktori Isë prej Francës, nga Kantoni Spital, vjen me ski për të rrëshqitur dimrit, i tregoi fare pa e pyetur.

- E tërheq, ky vend si sanatoriumi në Davos të Zvicrës- ia ktheu ai.

Ardhja këtu, e gjithë këtyre njerëzve, është e theksuar vetëm verës për shkak të konfiguracionit të fshatit. Ndërsa në muajin korrik-gusht gjallërohet edhe më shumë me ndonjë festë dasmash e gazmendesh tradicionale që organizohen nëpër shtëpi apo siç i quajnë vendasit, te Sheshi i Valleve. Aty priten edhe dasmorët për vadën e ndarë: për të marrë apo dhënë nuse.

Mbahen e kujtohen ende festat e motmotit si: Dita e Shën Gjergjit dhe Shën-Mitërit, të cilat kanë mundur të mbijetojnë deri tash si festa pagane. Natën e Shën-Gjergjit, njerëzit lagen e stërpikin me ujë nga burimet e ftohta për shëndet, sa bëhen qull. Uji i njërit prej burimeve, i quajtur "Kroi i Katundit", përdoret si ujë për kuzhinë dhe bënë çajin e luleve shumë të shijshëm.

Shtëpitë-Kulla janë të ndërtuara me gurë si në gjithë zonën e malësisë së Karadaket, me katet përdhese, ndërsa specialitetet më të preferuara, janë pikërisht, lakrori i gatuar me dy petë dhe flija e bërë me mazë qumështi, të fërguara me saç të nxehtë.

Trembëdhjetë shtëpi të reja, janë restauruar gjatë viteve të fundit nga ata që punojnë jashtë. I kanë ndërtuar që t’i kalojnë pushimet në vendlindje. Pra këto shtëpi dhe kjo hapësirë shfrytëzohet për turizëm familjar.

Ka nga ata që preferojnë të kalojnë pushimet edhe dimrit, por, vështirësitë që sjell bora, shpesh i bëjnë të pakalueshme rrugët për në Koka. Këta që dalin në këtë kohë janë të pasionuar pas gjahut dhe rrëshqitjes me ski. Këtu, në majat e malit të Halëzezës, bora shpesh nuk shkrihet deri në Shën-Gjergj. Haliçi, ndjesë pastë, pak para se të vdiste ka paguar edhe një copë truall në një vend më të përshtatshëm se sa shtëpinë ku e kishte, për të bërë një shtëpi te re. Ka nga ata që duan të investojnë në ndërtimin e një hoteli alpin me basen e verandë, por gjendja e papërcaktuar i ka bërë që të mos investojnë. Janë të ndrojtur për të derdhë shuma të majme parash të kursyera në kurbet. Dardharët e donë më shumë katundin e tyre, por janë të stresuar nga gjendja e tanishme dhe nga lufta.

-Nuk duhet me e derdhë tjetërkund njeriu, sot djersën e ballit, pos aty, ku e derdhën gjakun hon e don, djalë pas djali- tha Paja, që ishte më nastolgjik se tjerët.

Plaku Isë, që është ndër më të moshuarit, duke treguar pjesë nga historia e katundit thotë se, ky vendbanim nuk është shumë i vjetër. Sipas tij, fshati është themeluar, dhe pastaj është shtuar prej të "ikurve të dalë maleve", kaçakëve të Kokave të cilët përndiqeshin nga Serbia nga vendi Klan, përtej Topalles. Këta ishin larguar më së shumti për arsye se nuk donin të konvertoheshin në fenë tjetër dhe ta njohin sundimin e të huajve. Sipas një të dhëne emri "Koka", vjen nga fisi Koka të cilët kishin ndihmuar shumë ushtrinë e Skënderbeut gjatë luftërave kundër turkut. Pas vdekjes së Skënderbeut, disa nga ky fis, detyrohen të largohen nga vendi i tyre, për t’u vendosur këtu, por u detyruan, që për këtë vend, t’i paguajnë 33 dukat një kumarxhiu të shkuar në Shkup. Dhe nga ajo kohë ky fshat quhet Koka.

Viroini, një tjetër folës, thotë se, pas pushtimit të tokave arbërore nga ana e Turqisë, pjesëtarët e fisit Koka janë shpërndanë në Itali e gjetiu, e disa kanë mbetur në Atdhe duke kërkuar strehim në stane dhe male.

Ndërsa Mat Koka me origjinë shqiptare nga fisi koka, dëshmon se, të dhënat historike flasin edhe për një vendbanim me të njëjtin emër, Koka në Fushë të Djegur të Arbërisë. Ai pohon se ai vendbanim është që nga koha e Skënderbeut

Në katundin Koka, në shekullin e kaluar, u hap shkolla e parë në turqishte nga hoxha mulla Isa. Aty , privatisht mësohej edhe alfabeti shqip, kurse pas luftës së dytë botërore hapet shkolla shqipe, për t’u ndërprerë për një kohë. Ndërsa, më 1969 rifilloi, përsëri mësimi fillor.

Në vitet e ’70-ta, katundi Kokë numëronte rreth 600 shtëpi. Ata merreshin me blegtori, pemëtari dhe me shitjen e drurëve.

Me shitjen e drurëve ata ishin marrë qysh kur ishin vendos aty. Drurët i prenin me shara dore, pra me teknika me adekuate të asaj kohe. Thuhet se në mal shkonin në karvanë deri në dyzetë gomar, kuaj dhe mushka. Fshatarët armatoseshin mirë dhe pa aguar mësynin drejt pyjeve të zonave të Karadaket e Shkupit, të cilat vende atëherë ende ishin nën Turqinë.

Ishin edhe kultivues të mirë të pemëve, aq sa mbeti edhe shprehja e njohur:

-"Ai i ha dardhat verore, si me kanë të dardhishtës", - Për dardhat verore të vendlindjes ka shkruar tregimin e njohur shkrimtari, Z. Hali. Me mollët Koke, me origjinën që ka, me të folmen, meveshjet, këngët e vallet tradicionale, me adetet e moçme etj. çdo kund dhe në çdo vend, ai mburret.

Ndërtimi i shtëpive, odave, hambarëve, të kthyera kah juglindja është bërë me gurë e me dru bungu në gjithë katundin. Kanë një stili të përzier; të atij oriental dhe evropian, stil që mund të haset edhe në gjithë vendbanimet e tjera në Malësinë e Halëzezës deri në Shkupe-Shkodër ....

Disa pamje të filmuara dhe fotografi të ruajtura, paraqesin ndërtimet e reja në katund. Kjo shihet edhe tek shtëpitë e ndërtuar me modesti, ndonëse shumë sosh janë përdhese. Ato janë prej guri dhe druri me stolisje arkaike të gdhendura e të mbuluara me tjegulla të hirta të pjekura në furrë prej ustallarëve të përmendur. Gurët e drurët e gdhendur të mjeshtërve të Terziajve i has kudo në këto shtëpi. Këto pamje të bukura dhe shumë tregime të mira, janë material i mirë për t’u treguar fëmijëve të lindur dhe rritur në përndim, për origjinën e tyre dhe bukurinë vendit tonë.

Për karshi janë majat më të larta, si: Maja e zezë, ajo e Gorenit, e Sukës si dhe Maja më e lartë e Sharrit që ende në këto ditë vere është e veshur me borë. Azganit i shpërfaqej në kujtesë imazhi që vie nga andej. Katundi ishte në një pikëshikim të një vendbanim të vendosur midis maleve të Malësisë dhe, me një bukuri të rrallë natyrore, pranë lumit Llapusha si degë e lumit të Bindit. Jo fort larg nga aty shtrihen vendbanimet e moçme, dardano-ilire, si tumat, Kalaja me largësi pesë kilometra në juglindje të kazasë dhe në një lartësi mbi detare tetëqind kilometra. Vendbanimet, ndonëse të kthyera kah veriu, ku janë përballur hon e donë me rryma të ftohta edhe në verë, e posaçërisht me dimra të acartë të cilët ta djegin datën.

Pamja e pashlyeshme, ajri i pastër në këto vise malore krijon klimë shumë të shëndetshme për pushime, për zhvillimin e sporteve verore e dimërore, sidomos për atletë e alpinistë. Në këto vise malore rriten burra shtathedhur e hijerëndë e femra të bukura e të fisme.

Gjelbërimi dhe freskia e ditëve të verës, por dhe dimri me shumë borë, ujëra të pasura me rënie të lirë, e bënë vend të preferuar për të gjitha stinët e vitit. Midis burimeve të shumta, krojeve, në këtë rrugë që përshkohet për andej është edhe uji termal i quajturi "Banja", që shërben si ujë kurativ për shërimin e reumës, sëmundjeve të lëkurës etj. I pushojnë gjithë secilit sytë në bukurinë e kësaj ane malore, që frekuentohet nga e rruga e asfaltuar. Rrugët tri –katër kilometërshe, që lidhin fshatrat me asfaltin janë të shtruara me zhavorr. Këto pasuri dhe këto pamje janë dhuratë e nënës natyrë e virgjër ... Anasit janë shumë mikpritës. Ata për mysafirët presin pulë dhe gatuajnë pite, flia tradicionale, gjellë fasuleje, bukë misëri e gruri. Disa ende nuk kanë idenë për të bërë diçka, sikur moti që kanë qenë hanet.Tah në vend të tyre mund të ndërtohen motele, restorante apo bujtina. Kjo për arsye se është interesimi për turistë të c